Door Annerike Hekman. Confrontatie kan pijnlijk zijn. Rondhuppelend in mijn roze zwartepietenpakje, dat mijn moeder zelf gemaakt had, was ik mij geen moment bewust van het feit dat Sint een oude witte man is en dat de pieten zwarte knechten zijn. Geen moment zag ik de rode lippen als karikatuur en de gouden oorbellen als vernederend. Mijn reactie op de jaarlijkse discussie rond Zwarte Piet was dan ook dit jaar weer het ophalen van mijn schouders: mensen doe niet zo moeilijk. Ja, ik zie de overeenkomst, maar zo is het niet bedoeld, zo heb ík het nooit beleefd. Het is gewoon gezellig. Schouderophalend kan ik een ongemakkelijk gevoel niet ontkennen: ergens lijkt het alsof ik persoonlijk word aangevallen wanneer iemand met overtuiging zegt dat Zwarte Piet discriminerend is.
Afgelopen maand sprak ik met een Eritrese vriendin over de discussies rond het ‘opmerkelijke feest.’ Zij bleef emotioneel praten over de reacties van mensen in de media en liet mij een aantal reacties op Twitter lezen toen Quinsy een kunstenaar (donker van huidskleur) bij Pauw en Witteman aan tafel zat om te praten over wel of geen Zwarte Piet: ‘Die neger op tv snapt het niet, ze zijn toch zwart omdat ze door de schoorsteen komen’ – ‘Als je geen zwarte piet wil zien rot je toch op naar je eigen land’ – ‘Misschien moet die zwarte zeurpiet retour naar zwartepietenland’ – ‘Uhlg, ik kots die neger uit, echt!’. Ik was verbijsterd. Niet veel later zocht ik naar meer discussies en vond met gemak eindeloze vergelijkbare reacties. Wat gebeurt er eigenlijk?
Ideeën over hoe iets hoort, een wereldbeeld, bepaalde sociale categorisatie of jaarlijkse gebruiken, vormen deel van ieders opvoeding en worden eigengemaakt. Sommige ideeën worden gedeeld met een groep van nabije vertrouwelingen (familie), andere met een meer collectief gezelschap (stad, regio, land). Deze gedeelde ideeën geven een gevoel van veiligheid en erkenning, het maakt iemand onderdeel van een groep. Bepaalde aspecten van deze ideeën kunnen in bepaalde contexten versterkt worden, als reactie op bijvoorbeeld afwijkende ideeën van aan andere groep. De aspecten kunnen zomaar aan de oppervlakte komen en met redenen als ‘we hebben het altijd zo gedaan’ heel overtuigend zijn. Deze al dan niet onbewuste vorming van ideeën en collectieve gebruiken, maakt het heel lastig om op iets dergelijks te reflecteren. De ideeën zijn zo eigengemaakt dat ze niet meer los te koppelen zijn van iemands identiteit en worden gezien als ‘gegeven’. In dynamische tijden van globalisatie, migratie, modernisatie, komt men in aanraking met mensen die heel andere ideeën hebben. In werkelijkheid of in beleving kan deze aanraking bedreigend voelen, het zorgt voor verwarring en vraagt reflectie op de eigengemaakte gebruiken. De ‘gegeven’ ideeën zijn dan een veilige toevluchtsoord. Zij herbevestigen hoe de wereld ‘hoort te zijn’ en benadrukken de vertrouwde gemeenschap die deze ideeën deelt.
Het sociale en culturele karakter van ideeën – over hoe het hoort te zijn – en een bedreigende maatschappelijke context, maken het heel lastig voor mensen om oprecht te reflecteren op ideeën en collectieve gebruiken, zoals Zwarte Piet. Het bevragen van vertrouwde ideeën kan op zich al pijnlijk zijn (moet ik toegeven dat rondhuppelen in mijn roze Zwartepietenpakje discriminerend was!), en het maakt het nog pijnlijker wanneer men zich juist vastklampt aan deze vertrouwde ideeën. Pijnlijk en complex wordt het dan: persoonlijk haal ik dan liever mijn schouders op.
Alleen, hoe lang kan je je schouders ophalen als je weet dat een groep Nederlanders zich gekwetst voelt door een idee dat jij in stand houdt? Dat de huidige knecht 150 jaar geleden is ontstaan, in een tijd waarin het logisch was dat de witte man op een paard zat en de zwarte man de tassen droeg? Dat er eindeloze reacties op internet staan waarin de witte man de zwarte man nog steeds als die tasdragende knecht ziet, als mindere die hier eigenlijk niet thuis hoort? Hoeveel confronterende argumenten en historische feitelijkheden heb je nodig om een idee los te koppelen van jezelf, en daar oprecht op te reflecteren?
Met begrip voor mensen die zich aangevallen en/of bedreigd voelen (ik voel dat ook) door de confrontatie met eigengemaakte ideeën, zijn bovenstaande argumenten en historische feitelijkheden voor mij genoeg om het idee Zwarte Piet los te koppelen van mijzelf. De discussies gaan uiteindelijk niet meer om Zwarte Piet en niet om mijn gehuppel in het Zwartepietenpakje, maar om dat wat al de reacties laten zien: in Nederland worden mensen met donkere huidskleur niet volledige geaccepteerd, ongelijk behandeld en als minder gezien. Er is veel discriminatie in Nederland. En misschien is het Sinterklaasfeest, elk jaar weer, het enige podium waarop aandacht gevraagd kan worden voor het kwetsende gevoel dat dit onschuldige kinderfeest veroorzaakt, en dat dit gevoel niet enkel jaarlijks naar boven komt maar voor veel Nederlanders aan de orde is van elke dag.
Annerike Hekman is Master student Sociale en Culturele Antropologie aan de Vrije Universiteit.
Door Marina de Regt
