De Berlijn Blogs: ‘die Ewigen Lampe’

In het kader van Vredesweek 2010 (18-26 september) plaatsen we deze week een aantal berichten over thema’s als oorlog, onderdrukking en conflict vanuit verschillende perspectieven en verschillende plekken op de wereld. Vandaag een bijdrage van Mirjam Dorgelo in de serie de Berlijn Blogs over haar bezoek aan de vroegere Stasi-gevangenis.

De eerste vijf weken antropologisch veldwerk onderzoek liggen alweer achter me. Mijn ‘verleden’ groeit met elke dag die verstrijkt. Misschien klinkt dat wat weemoedig, of zo je wilt nostalgisch. Maar wanneer je elke dag bezig bent met ‘het verleden’ van voormalige DDR-burgers merk je snel genoeg dat ‘het verleden’ eigenlijk een vreemde constructie is. Het is een tijdsa anduiding, iets is ‘geweest’ en nu niet meer daar. Althans, dat is wat vaak gezegd wordt. Niets is echter minder waar. Alhoewel het verleden iets ongrijpbaars is, zijn er veel verschillende manieren waarop mensen hier in Berlijn proberen om het verleden  op een bepaalde manier vast te houden of bewaren.

In de afgelopen weken ben ik mijn onderzoek naar ervaringen van burgerschap in de voormalig DDR en nu begonnen in de vroegere Stasi-gevangenis in Hohenschonhausen. Ten tijde van de DDR was deze onderzoeks-gevangenis strikt geheim. Dat wil zeggen dat nagenoeg niemand wist van het bestaan van deze plek. Op vroegere kaarten van Berlijn is alleen een grote witte vlek te zien. De gevangenis ‘bestond’ zogezegd niet. Tegenwoordig worden er rondleidingen gegeven door voormalig gevangenen.

De verhalen zijn schrijnend. Opgepakt vanwege vluchtpogingen naar het Westen, opgepakt vanwege verraad door ouders of vrienden, opgepakt vanwege politieke oppositie. En bij politieke oppositie kun je je dan werkelijk alles voorstellen wat niet naar de zin van de SED (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands) was. Alhoewel alle verhalen persoonlijke geschiedenissen zijn, hebben ze veel overeenkomsten. Ze vertellen allemaal van een dictatuur waarin vrijheid beperkt werd tot binnen de muren van de  DDR en binnen de grenzen van de partijideologie. Geen vrijheid dus…

‘Die Ewigen Lampe’ in de U-boot (ondergrondse) cellen wordt bij elke tour aangewezen en becommentarieerd.  Deze lamp die 24 uur per dag brandde brandde in elke cel, verstoorde de slaapcyclus van gevangenen. Alhoewel de lampen nu geen 24 uur meer branden, lijkt de benaming van betekenis getransformeerd te zijn. Niet langer dient dit licht als onderdeel van een folter methode,  maar doet het mij denken aan de kaarsjes die men in katholieke kerken kan ontsteken ter gedachtenis aan de overledenen. ‘Die Ewigen Lampe’ als een symbool om het verleden van deze plaats niet te vergeten, maar actief te herinneren.

De voormalige Stasi-gevangenis is niet langer een witte vlek op de kaart. Door het horen van de persoonlijke geschiedenissen van voormalig gevangenen wordt deze geheime gevangenis met haar geschiedenis ontmaskerd en blootgelegd. Je zou het kunnen vergelijken met een kraskaart: eerst is er niks te zien, maar wanneer je met je nagel over het oppervlak van de kaart krast, verschijnt langzaam een nummer, een teken, een afbeelding. Zo ook met deze plaats: de voormalig gevangenen krassen beetje bij beetje de onwetendheid, het verborgene, de witte vlek weg door hun geschiedenis te delen met bezoekers. Zo wordt de witte vlek langzaam maar zeker een gedetailleerde kaart waar een schrijnend verleden op is af te lezen.