Door Freek Colombijn Ik ben op veldwerk in Indonesië en op het moment dat ik dit schrijf praten veel mensen nog na over de totale zonsverduis-tering die vanochtend, 9 maart, plaatsvond. Ik herinner me al te goed de eclips die ik samen met mijn vader en jongste broer in 1999 in Noord Frankrijk zag. Misschien is ‘meemaakte’ een beter woord dan ‘zag’. Het fenomeen is magnifiek door het bijzondere licht, de flonkerende corona en het tot rust komen van de natuur. Als ik van tevoren van de eclips had geweten had ik mijn speciale brilletje uit 1999, dat ik nog steeds bewaar, zo mee kunnen nemen. Dan was ik ook doorgereisd naar het gebied met een totale verduistering, want waar ik nu zit, in Surabaya, is de zon ‘slechts’ voor 80% verduisterd.
De NOS-correspondent zegt nog nooit zoveel mensen in Jakarta op straat te hebben gezien, maar eerlijk gezegd was er in Surabaya, de tweede stad van het land, weinig van te merken. Het is toevallig een Hindoeïstische feestdag en veel mensen hebben vrij en de straten zijn juist rustig. Als ik een blokje omloop valt wel het fletse licht op, zodat mijn schaduw bijna niet te zien is (de zon is in Surabaya voor 80% verduisterd) en het is niet zo gloeiend heet als anders. De enige persoon die ik tegenkom die de zonsverduistering volgt is de bewaker van een gebouw die een televisie naar buiten heeft gedragen om haar tijdens zijn dienst bij de poort toch te kunnen volgen.
Later op de dag hoor ik er meer mensen over. Een vrouw draagt trots een T-shirt met een foto van een totale zonsverduistering zogenaamd op Belitung, een eiland 700 km naar het westen. Een ander heeft via de display van haar camera gekeken en daar een foto van gemaakt. Waar ik weer een foto van maak.
De NOS-correspondent meldt ook dat er bij de vorige zonsverduistering in Indonesië veel bijgeloof bestond, aangewakkerd door de overheid. Kinderen moesten zich onder de tafel verstoppen, want anders konden ze verdwijnen. Dus was er bijna niemand op straat. Volgens mijn vrienden hier was het in werkelijkheid minder exotisch. Ze vertellen me dat indertijd de overheid inderdaad geboden had om binnen te blijven, maar om oogletsel te voorkomen. Deze keer is er met meer enthousiaste nieuwsgierigheid gereageerd en stonden er in de kranten tips hoe van schoenendozen ingenieuze kijkers te maken.
Door de banen van de zon, aarde en maan is bepaald dat de eclips het beste te zien was op Ternate. Ternate is ondanks zijn grote naam in de geschiedenis niet meer dan een uit zee opstekende vulkaankegel. De gehele bevolking bestaat misschien uit tweehonderdduizend inwoners, maar is nu overspoeld met toeristen en astronomen. Geamuseerd deden de Indonesische media verslag van de chaos waar de buitenlanders in terechtkwamen. Niet vertrouwd met het openbaar vervoer liepen ze bijvoorbeeld kilometers met bepakking om ergens een tent op te kunnen zetten.
Net als de NOS-correspondent, creëren ook de Indonesische media een bepaald beeld van de Indonesische samenleving. De media rapporteerden bijvoorbeeld over traditionele opvattingen. Volgens de Jawa Pos van 8 maart heeft elk eiland en elke cultuur zijn eigen tradities. Zo wordt de reactie op de zonsverduistering meteen een oefening in het motto van het land: “eenheid in verscheidenheid”. Door de culturele classificatie van de Indonesische bevolking in keurig gescheiden volkeren krijgt iedereen zijn plaats toegewezen, met als onderliggende boodschap dat ze toch gezamenlijk deel uitmaken van de eenheidsstaat Indonesië.
Volgens de Jawa Pos bestaat op het naast Ternate liggende eiland Halmahera het geloof dat bij een zonsverduistering de duivel de zon heeft opgeslokt en alleen door met lege klapperdoppen groot lawaai te maken kan de duivel verjaagd worden en de zon terugkeren. Ik betwijfel dat iemand op Halmahera of Ternate dit daadwerkelijk zo gedaan heeft. Het zou wat mij betreft wel zonde zijn geweest, want ik vond een van de meest indrukwekkende aspecten van de eclips in 1999 de stilte in de natuur.
Freek Colombijn is universitair hoofddocent bij de Afdeling Sociale en Culturele Antropologie van de Vrije Universiteit Amsterdam.
Een aanvulling op mijn eigen stuk. Behalve dat ik gefascineed was door de zonsverduistering, schreef ik dit stukje ook uit ergernis over de ‘exoticerende’ nieuwsgeving door de NOS. Alsof Indonesiërs allemaal bijgelovige, kinderlijke mensen zijn. Daar kwam bij dat de NOS correspondent ten onrechte verklaarde dat in Padang een totale zonsverduistering te zien was, terwijl hij de stad Palembang bedoelde (beide steden liggen op het eiland Sumatra, maar zijn honderden kilometers van elkaar).
De NOS correspondent had ook een ander beeld van Indonesiërs kunnen schetsen. Bijvoorbeeld, zoals ik hoorde nadat ik mijn blog had ingestuurd, dat de grote moskee in Surabaya telescopen, camera’s en TV schermen had klaargezet, zodat bezoekers de zonsverduistering beter konden bekijken. Dat is een kant van de Islam die wel eens naar voren mag worden gehaald.