Door Eva de Jong
Op woensdag 22 april ging Joop Goudsblom in gesprek met Wim Brands over zijn nieuwe editie van het boek Vuur en Beschaving. Het Academisch Cultureel Centrum te Amsterdam organiseerde een bijeenkomst met de emeritus hoogleraar sociologie. Brands introduceert het onderwerp Vuur en Beschaving, door Goudsblom om een vuurtje te vragen. Goudsblom, die altijd lucifers met zich meedraagt, ontsteekt een säkerhets tändstickor (een veiligheidslucifer naar het origineel ontwerp van Johan Lundström uit 1852). Een normaal tafereel voor ons, maar Goudsblom stelt in zijn werk dat vuurbeheersing niet altijd tot de capaciteiten van de mens heeft behoord. In het boek Vuur en Beschaving omschrijft Goudsblom de menselijke vooruitgang aan de hand van de relatie tussen mens en vuur. Volgens hem staat de vuurbeheersing model voor de wijze waarop mensen steeds nieuwe bronnen in de samenleving introduceerden. Ieder van die nieuwe bronnen heeft gezorgd voor nieuwe omgangsvormen, gedragsregels en machtsverhoudingen, aldus Goudsblom.
Mensen eigen
Als enige diersoort is de mens in staat om vuur te creëren. Vandaag de dag is dit een universele bekwaamheid: elke samenleving beheerst deze techniek. Er is geen bewijs dat dit met genetische aanleg van mensen te maken heeft. Daarom kan de omgang met vuur omschreven worden als een sociaal-cultureel proces. Goudsblom noemt de vuurbeheersing de eerste beschavingsdaad van de mens. Volgens hem is een zekere vorm van civilisatie, noodzakelijk voor het beheersen van vuur.
In het gesprek met Brands omschrijft Goudblom dat vuurbeheersing model stond voor ontwikkelingen in de menselijke samenleving. Volgens hem maakte de vuurbeheersing van vuur de ontwikkeling van landbouw en vervolgens industrialisatie mogelijk. Door vuur kon men de producten van landbouw bakken of koken, wat volgens Goudsblom leidde tot een bevolkingsexplosie.
Goudblom bespreekt verschillende fases (van prehistorie tot de moderne tijd) en analyseert hoe de inzichten over vuur met de tijd zijn veranderd. Zo stelt hij bijvoorbeeld dat de opkomst van vuurwapens een nieuwe fase inluidde. Met vuurwapens kregen mensen de mogelijkheid om vuur gecontroleerd in te zetten. Hij benoemt het broeikaseffect ook als een fase, dat naast een ecologisch probleem ook omschreven kan worden als een langdurig cultureel proces. Volgens hem is de huidige hoogenergetische economie het eindpunt van een proces dat is begonnen in de oude Steentijd, toen de mens leerde omgaan met vuur.
Minder vuur, meer beschaving
Tijdens het gesprek met Wim Brands, komt Joop Goudsblom met een leus: “Minder vuur, meer beschaving.” Goudsblom stelt dat wanneer een gebied of bevolkingsgroep welvarender is, het aantal slachtoffers door brand vermindert. Hij omschrijft dat in de huidige tijd, de mens zelden in aanraking komen met vuur. Zo is er centrale verwarming, wordt de temperatuur met een thermostaat constant gehouden en rijden wij in auto’s op fossiele brandstof. Ook al weten we dat voor deze handelingen vuur nodig is, wij krijgen het vuur niet te zien. Om deze reden waarschuwt Goudsblom voor collectieve onbewustheid en verdringing. Het broeikaseffect lijkt zeer abstract doordat wij in een complexe maatschappij leven met meer afhankelijkheidsketens. Echter heeft ons gedrag wel degelijk invloed op het broeikaseffect, maar lijken we dit soms te vergeten of te verdringen omdat wij geen directe verbranding zien.
Wat is beschaving?
Nadat Wim Brands Joop Goudsblom drie kwartier heeft geïnterviewd over zijn theorie, is er de gelegenheid voor het publiek om vragen te stellen. De meeste vragen uit de zaal gaan over het begrip beschaving. Goudblom staat bekend om zijn civilisatietheorie, waarin hij beschaving ziet als een langdurig proces van toenemende wederzijdse afhankelijkheid. Echter rijst de vraag wat precies beschouwd moet worden als beschaving. Zo stelde een toeschouwer dat wanneer men consequent zou interpreteren, gruwelijke praktijken zoals de holocaust ook onder het begrip beschaving zouden vallen. Echter was de zaal erover eens dat dit wringt, omdat beschaving een positieve connotatie heeft. Het woord beschaving suggereert schaven, verfijnen en gladder maken. Joop Goudsblom beaamde dat het woord beschaving ingewikkeld is, maar “Het zij zo” . Goudblom had in de afgelopen dertig jaar nog geen passender woord gevonden.
Eva de Jong studeert culturele antropologie en rechten aan de Vrije Universiteit. De afgelopen twee jaar maakte zij deel uit van de redactie van Standplaats Wereld. In deze periode heeft zij verschillende stukken voor Standplaats Wereld geschreven, zoals een stuk over de promotie van Donya Alinejad en een blog over haar ervaringen als uitwisselingsstudent in Los Angeles.