Door Freek Colombijn Nu het WK voetbal in vol bedrijf is en de wereld geobsedeerd kijkt, horen we weinig meer van protesten van binnen en buiten Brazilië over de (sociale) kosten van het toernooi. Hoeveel heeft de organisatie gekost, hoe had dat geld anders besteed kunnen worden, hoeveel favela’s zijn gesloopt om de steden een opgeruimder uiterlijk te geven?
Een deel van het Nederlands elftal bezocht enekele dagen geleden de favela Santa Marta. In 2012 had ik zelf een ochtend de gelegenheid om met twee collega’s en een lokale gids door deze favela in Rio de Janeiro te lopen. Santa Marta ligt op een van de heuvels in het achterland van het Copacabana strand. Schuin achter Santa Marta, op de hoogste top uit de omgeving staat het beroemde Cristo Redentor beeld. Christus lijkt beschermend zijn armen boven de wijk uit te spreiden. Michael Jackson heeft in de wijk de clip bij ‘They don’t care about us’ opgenomen en een grote muurschildering op straat herinnert aan hem.
De eerste bewoners van Santa Marta waren migranten van buiten de stad, die hielpen de hotels en appartementen aan het strand te bouwen. Zelf bouwden ze hun woningen bovenop de heuvels, om zo ver mogelijk van de overheid weg te blijven. Pas geleidelijk zijn de lagere delen van de favela volgebouwd toen boven geen plek meer was. Aanvankelijk was er in de bouwsector voldoende werk te vinden, maar een achteruitgang in de bouwactiviteit viel samen met het massaal beschikbaar komen van goedkope handvuurwapens en het einde van de Koude Oorlog. Santa Marta stortte zich op drugshandel; hun klanten woonden vlakbij in de chique Copacabana wijk. Vanaf een uitkijkpunt heb je van Santa Marta uitzicht op een begraafplaats. Veel vrienden van onze nog jonge mannelijke gids liggen daar op het kerkhof, slachtoffer van de drugsoorlogen of politiegeweld.
Santa Marta is nu ‘gepacificeerd’, dat wil zeggen dat opgevoerde politiecontroles de drugshandel en het geweld hebben teruggedrongen. Een politiepost bezet een hoog uitkijkpunt en controleert van daaruit de wijk. Op onze wandeling door de favela worden we gepasseerd door een politiecontrole. Twee mannen met getrokken vuurwapens klimmen door de straatjes. Om hen heen verstijft even elke beweging van omstanders. Een ijzige kilte omringt de agenten. Pas als de twee voorbij zijn ontspant iedereen weer.
Dat Santa Marta, als de meeste favela’s op een heuvel is gebouwd is niet zonder praktische problemen. De meeste paden gaan snel over in steile trappen en vervoer anders dan te voet is bijna niet mogelijk. Een kabelbaantje brengt mensen desgewenst naar een hoog punt. Water en elektriciteit hebben de mensen zelf naar de hoogst gelegen woningen gebracht. Later hebben ze de leidingen weggehaald nadat de gemeente beloofd had zelf water en elektra aan te leggen. De gemeente heeft die belofte om leidingen te leggen tot de hoogstgelegen woningen echter niet gestand gedaan, zodat de mensen de leidingen nu opnieuw illegaal aangelegd hebben. De gemeente dreigt als tegenmaatregel een deel van de huizen te slopen. Tegelijkertijd leveren veel mensen afval gescheiden in op de drie halteplaatsen van de kabelbaan, omdat ze dan korting krijgen op hun water- en elektriciteitsrekening.
De keerzijde van de ligging op een steile heuvel wordt gevormd door het fenomenale uitzicht. Een van de bewoners wil van de pacificatie en het uitzicht gebruik maken door op haar dak een restaurant te beginnen, maar de gemeente geeft er geen toestemming voor. Zo voelen de bewoners dat ze op allerlei manieren worden tegengewerkt door de overheid. Ze hebben ook last van een hoge muur die langs hun wijk is gebouwd, zodat ze zijn afgesneden van de rest van de heuvel. Eerst konden ze in het struweel achter de muur brandhout of fruit verzamelen. Een ander probleem is dat de post niet meer door de hele wijk wordt bezorgd: teveel moeite (en dat kan ik me eerlijk gezegd ook wel voorstellen). De post wordt nu achtergelaten in een postkantoortje onderaan de helling, gesorteerd op de eerste letter van de achternaam. Mensen moeten daar zelf maar hun post ophalen.
Opvallend vond ik het zelfrespect van de mensen. Naast de steegjes, de ogenschijnlijk op elkaar gestapelde woningen en de blaffende honden die je in favela’s verwacht aan te treffen is mij de vrolijk gekleurde was bijgebleven, die overal te drogen hangt. Misschien zijn de inkomens in de wijk niet hoog, maar men wil wel goed gekleed voor de dag komen. In het onderste deel van de wijk kwam ik trouwens een winkeltje tegen met een flinke selectie havianas die ook in Brazilië niet goedkoop zijn. Er waren echter veel meer kapsalons dan winkels. Het uiterlijk is belangrijk!
Ondanks de dichte bebouwing is er ruimte voor ontspanning. Staand bovenop de daken kon je goed vliegeren. Naast de muurschildering van Michael Jackson vormde een witte muur samen met een minuscuul pleintje voor een openlucht bioscoop. En natuurlijk was er een voetbalveldje, waar jongens fanatiek aan het voetballen waren. Misschien komt de nieuwe Neymar wel uit Santa Marta!