Skip to content

In Memoriam: Alain Claude Rutishereka

Op 9 februari 2012 is Alain Claude Rutishereka, eerstejaars student in de bacheloropleiding Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie, geheel onverwacht op de VU overleden aan een hartstilstand. Alain was in 2004 vanuit Burundi als asielzoeker naar Nederland gekomen, was Nederlands staatsburger geworden en had een woning en vriendengroep gevonden in Ankeveen. Hij kreeg hulp van Vluchtelingenwerk in Hilversum en verwierf een beurs van het UAF. Alain was met veel enthousiasme aan de antropologie studie begonnen; hij zag het als een nieuwe start voor een betere toekomst. De studie was een uitdaging, de inhoud inspireerde hem.

Hij wilde de antropologie gebruiken als een zoektocht naar kennis om zijn begrip van de mensheid te vergroten, zoals de  tegenstellingen en conflicten tussen verschillende groepen in Burundi en Rwanda. Hij was optimistisch. “Maakt niet uit, het komt goed” zei hij vaak, als hij aan zijn essay opdrachten werkte die in het Nederlands geschreven moesten worden. Hij bleef kalm en werkte gestaag en vol ijver door.

Omdat Alain op de VU overleed en er niet meteen familie te achterhalen was hebben studenten en docenten van antropologie zich ervoor ingezet om via Alains facebook netwerk zijn familie, vrienden en kennissen te informeren. Ook via de vereniging Izere van Burundezen in Nederland werd het bericht van Alains overlijden verspreid. Alain groeide grotendeels op in Burundi, maar woonde in zijn middelbare schooltijd ook een tijd in de Rwandese hoofdstad Kigali. In de nasleep van de burgeroorlog in Rwanda is Alains vader vermoord en zijn moeder vermist geraakt; Alain werd opgevangen door een zus van zijn moeder. Deze tante en veel andere familieleden zijn net als Alain gevlucht uit Burundi en kwamen terecht in Canada, Zuid Afrika en de Verenigde Staten; in Nederland wonen (achter)nichten en neven. Zo was Alain lid van een transnationale familie, die veel contact onderhoudt via de telefoon, skype, facebook en e-mail. De tante uit Canada kwam regelmatig over naar Nederland.

Alains begrafenis in Amsterdam op maandag 20 februari was een indrukwekkende bijeenkomst met meer dan tweehonderd aanwezigen. Naast zijn medestudenten, docenten en andere betrokkenen van de VU, waren familieleden uit het buitenland gekomen, waaronder zijn tante uit Canada en een tante uit de Verenigde Staten. Ook waren zijn neven en nichten uit Nederland er en diverse vrienden en kennissen uit Ankeveen en van het UAF. Daarnaast kwamen meer dan honderd personen uit de kring van de ongeveer drieduizend Burundezen en Rwandezen in Nederland, waaronder de consul van de Rwandese ambassade uit Den Haag en de voorzitter van de vereniging Izere. Deze mensen hebben onderling veel contact en ze voelen zich verantwoordelijk voor elkaar. Ook voor diegenen die Alain niet persoonlijk kenden was de gemeenschappelijke achtergrond en geschiedenis een reden om te komen en hem te begraven.

Bij de begrafenisceremonie hebben diverse mensen toespraken gehouden. Edien Bartels heeft als Alains docent in de Bachelorwerkgroep antropologie onderstaande woorden uitgesproken. Een Franse vertaling daarvan is tijdens de ceremonie uitgedeeld en geven wij  hieronder eveneens weer.

Amsterdam, 20 februari 2012

Beste Alain,

Wat hadden we hier graag NIET gestaan. Wat hadden we als studenten graag in een saai college gezeten of als docenten stapels nakijkwerk willen wegwerken. Alles beter dan dit, een afscheidsritueel, om jou hier gedag zeggen na deze week van verdriet.

Wat hadden we je graag een ANDER ritueel gegund, over drie jaar een uitreiking van het bachelorsdiploma, samen met je jaargenoten. Een ander ritueel, een ritueel van bekroning voldoening en plezier, dat is wat we voor ogen hadden toen je met de 44 andere eerstejaars in september aan onze opleiding antropologie en ontwikkelingssociologie bent begonnen.

Je koos voor antropologie vanuit het motief kennis te vergaren over mensen en verschillen. Met die kennis dacht je verder te komen om te begrijpen waarom mensen tegen elkaar vechten, oorlog voeren en geweld gebruiken. Als vluchteling uit Burundi met familie in Rwanda weet je wat dat betekent, verschillen tussen mensen die aangezet worden en die tot geweld, wanorde en eindeloos verdriet leiden. Jouw vraag was, met welke kennis komen we verder om dat geweld tegen te gaan, en belangrijker nog, dat geweld te voorkomen. Met antropologie wilde je verder komen om DIE vragen te begrijpen. En op de VU wilde je je die kennis eigen maken. Zo kwam je terecht in de onze kring van antropologiestudenten en docenten.

Je had je goed voorbereid. Je deed  een jaar schakelcursus om het Nederlands nog beter onder de knie te krijgen. Daarna volgde je afgelopen zomer een ‘eerste generatie’ summercourse. Dat is een speciale cursus van de VU voor studenten die als eerste uit hun familie aan een universitaire studie beginnen, bedoeld om bekend te raken met de universitaire gewoonten en gebruiken, dus met de cultuur van de universiteit. Zo had je je voorbereid, je was er klaar voor, je wilde aan de slag, je wilde een nieuwe start maken.

Je was  net een half jaar bezig. Je genoot van de kennis die je kreeg aangereikt. Je deed mee aan de discussies in de eerstejaars bachelorwerkgroep. Je leerde medestudenten goed kennen. Je was begonnen aan je eerste paperopdracht waarvoor je wilde schrijven over recente debatten betreffende  internationale ontwikkelingssamenwerking. Maar nu, nu staan we hier, niet om een opdracht te bespreken, niet om discussies te voeren, maar om je uitgeleide te doen. Wat hadden we hier graag NIET gestaan.

Maar we staan hier nu WEL. We willen je graag duidelijk maken dat we er zijn voor jou, om je te begeleiden naar een volgende positie. Ook dat is heel erg veel antropologie. Antropologen houden zich bezig met diep menselijke processen van betekenisgeven. Betekenisgeven aan geboorte en dood, aan overgangen en veranderingen in het leven, aan het begin en het eind. Dat hebben we als mensen gemeenschappelijk, of je uit Burundi, Rwanda, Zuid Afrika, Canada of Nederland komt. Dat is het moeilijkste wat er is. Overal, over de hele wereld, geven mensen betekenis  aan de meest fundamentele processen in het leven, vooral aan de dood. We hebben dat gezien toen we met de bachelorwerkgroep in november de tentoonstelling ‘De Dood Leeft’ in het Tropenmuseum bezochten, toen niet beseffend dat dit ook voor ons zo nabij zou zijn. Rondom mensen die overlijden staan de levenden die de dood een plaats moeten geven omdat ze zelf verder gaan met dit leven. We hebben gezien dat overal ter wereld verschillende vormen bestaan voor dat afscheid. Wij zijn hier nu voor jouw overgangsritueel en afscheid. Omdat je gevlucht bent uit je land en je familieleden over de hele wereld verspreid zijn, was het moeilijk verwanten te vinden. Maar dat is gelukt vooral met hulp van onze eerstejaars.

Ook wij zoeken betekenis voor jouw dood. Waarom dit veel te vroege overlijden, dit gedwongen afbreken van de nieuwe start die je had gemaakt. Van heel ver en heel dichtbij zijn mensen gekomen om hier samen dit ritueel van jouw overgang vorm te geven. Dit ritueel  brengt troost voor het verlies van jou en maakt afscheid mogelijk.

Globalisering bracht jou hier in Nederland,  jouw wens om meer te begrijpen van geweld en conflict bracht jou bij ons vak en je keus voor de VU bracht je bij ons. Daar zijn we je dankbaar voor en zo zullen we je herinneren. Maar er is nog meer. Kenmerkend voor jou was bescheidenheid, geduld en vriendelijkheid. Die eigenschappen hebben voor ons nu en hier een extra dimensie. Dat lijkt misschien een tegenstelling in deze omgeving. We verkeren hier op de Zuidas van Amsterdam, een dynamische omgeving van wetenschap, financieel centrum, glamour en het snelle leven. Maar aan de rand van die Zuidas ligt deze begraafplaats, en die maakt ons duidelijk hoe vluchtig dat snelle blitse leven allemaal is. Tegelijk zien we de fundamenten van het mens-zijn en menselijk samenleven  De VU als universiteit wenst zich te profileren als excellent, met de beste studenten aan de top. Jij maakt duidelijk dat álle studenten een kans verdienen, ook de oudere studenten met een verleden en een boodschap. Die boodschap sprak je niet altijd uit maar droeg je wel mee. Je plaats straks onder de schaduw van het VU gebouw maakt ook dat je erbij blijft horen, bij ons hier, bij allemaal. Je bent helaas alleen gestorven maar we brengen je met z’n allen weg. En voor ons allen geldt: je blijft erbij horen en we laten je niet los.

Amsterdam, le 20 Février 2012

Cher Alain,

Comme nous ne souhaitons pas être ici. En tant que étudiants, comme nous souhaitons participer  aux collèges ennuyeuses ou en tant que professeurs, comme nous voudrions éliminer les piles dictés de commentaires. Tout mieux que maintenant ici, un rituel d’adieu, un rituel de vous dire au revoir, après cette semaine de la tristesse.

Comme nous souhaitions pour vous un autre rituel, après trois ans, la distribution du diplôme de bachelor, avec les étudiants de l’année 2011. Un autre rituel, un rituel de couronnement et de satisfaction et de plaisir, c’est ce que nous avons pensé quand vous avez commencé l’étude d’anthropologie et de la sociologie du développement  ensemble avec les autre 44 étudiants de l’année 2011 en Septembre à notre département.
Vous avez choisi l’anthropologie, avec la motivation à acquérir des connaissances sur les gens et leurs différences. Avec cette connaissance vous voudriez venir à afin de comprendre pourquoi les gens se battent, les uns contre les autres, pourquoi on fait la guerre et pourquoi on utilise la violence. En tant que réfugié du Burundi, qui a de la famille au Rwanda, vous savez ce que cela signifie, les différences entre les gens qui sont encouragées  et qui se tournent vers la violence, vers le désordre et vers la tristesse infinie. Votre question a été, avec quelle connaissance on peut continuer à lutter contre la violence, et encore plus important, comment terminer et empêcher la violence. Avec l’anthropologie, vous avez voulu comprendre ces questions au mieux. Et à l’Université Libre d’Amsterdam, vous avez voulu étudier ces questions. Donc, comme ça vous êtes arrivé au cercle de nos étudiants et des professeurs d’anthropologie.

Vous vous avez été bien préparé. Vous avez passé un cours d’un an, afin de communiquer et comprendre mieux la langue néerlandaise. Puis, vous avez suivi un cours d’été,  l’été dernier, le cours intitulé  “la première génération”. Il s’agit d’un cours spécial pour les étudiants de l’Université Libre afin de préparer le premier étudiant d’une famille à la vie universitaire, prévu  pour se familiariser avec les habitudes et les coutumes universitaires, donc la culture de l’université. Ainsi, vous avez vous bien préparé, vous étiez prêt, vous vouliez travailler, vous vouliez construire un nouveau départ.

Maintenant, vous étiez à peine à la moitié d’un an. Vous aimiez la connaissance que vous aviez étudiée. Vous avez participé aux discussions au sein du groupe de travail ‘bachelor’ pour les étudiants d’année 2011. Vous avez fait connaissance aux autres étudiants ainsi. Vous avez commencé votre premier article vous avez voulu écrire sur les débats récents en ce qui concerne la coopération au développement international. Mais maintenant, nous sommes ici, ne pas pour discuter cet article, non plus pour les discussions, mais afin de vous faire escortés. Ce que nous voudrions de ne pas être ici.

Mais maintenant nous sommes là. Nous voudrions bien vous tenir au courant que nous sommes ici pour vous, pour vous guider au rite de passage. Ça, c’est vraiment l’anthropologie. Les anthropologues sont concernés par les études des processus de signification humaine d’une manière profonde. Signifier à la naissance et à la mort, à des passages, des transitions et des changements dans la vie, au début et à la fin de la vie. En tant que être humain, venant du Burundi, du Rwanda, de l’Afrique du Sud, du Canada ou des Pays-Bas. C’est la chose la plus difficile de la vie. Partout, partout dans le monde, les gens signifient aux processus les plus fondamentaux de la vie, en particulier à la mort, au décès. Nous l’avons vu ce que cela veut dire pour tout le monde pendant la visite au mois de Novembre à l’exposition  ‘La Mort vive’  au Musée de Tropiques à Amsterdam, ne réalisant pas que, cela serait si près pour vous et nous. Autour de personnes qui meurent, les gens vivants restent et on cherche une place, car ils continueront à la vie. Nous avons vu que les différentes formes d’enterrements et rites de passages existent à travers le monde entier. Nous sommes ici aujourd’hui pour votre rite de passage et votre rite d’adieu. Parce que vous étiez en fuite à partir de votre pays et parce que vos proches sont dissipées partout, au monde entier, il était difficile de trouver des parents et des proches. Mais il a arrivé, surtout à l’aide des étudiants de l’année 2011.

Nous aussi, nous cherchons la signifiance de votre mort. Pourquoi ce mort prématuré, ce fin  forcé depuis le nouveau début que vous aviez fait. De loin et de très proche, réunis ici, les gens viennent à former le rituel de passage pour vous. Ce rituel apporte de la consolation pour la perte, la perte  de vous. Ce rituel fait possible de dire adieu.

La mondialisation vous a amené ici aux Pays-Bas, votre désir de mieux comprendre la violence et les conflits a fait votre choix pour l’anthropologie, pour notre profession, et votre choix pour l’Université Libre vous a amené chez nous. Nous sommes reconnaissants et nous vous souviendrons. Mais il y a plus. Typique de vous étaient la modestie, la patience et la gentillesse. Ces caractéristiques ont maintenant reçu une dimension supplémentaire pour nous. Cela peut sembler une contradiction dans cet environnement. Nous restons ici sur les Zuidas d’Amsterdam, un environnement dynamique de la science, le centre financier, le centre du glamour et de la vie rapide. Mais sur le bord des Zuidas, ce cimetière se situe. Cela fait nous réaliser que la vie fastueuse rapide est superficielle. Au même temps, nous voyons les fondements de l’humanité et de la société humaine. L’Université Libre d’Amsterdam veut se présenter comme étant excellente, avec les meilleurs étudiants au sommet. Mais vous, vous faites comprendre que tous les étudiants méritent une chance, même les étudiants plus âgés ayant un passé, et plus important, ayant un message. Ce message que vous portiez, vous ne discutiez pas tous les jours,  mais ce message était dans votre personnalité et votre histoire.  Votre place à l’avenir sous l’ombre du bâtiment de l’Université Libre  c’est que vous continuerez à appartenir à  nous, ici à tous. Malheureusement vous êtes décédé tout seul, mais nous vous emmènerons tous ensemble. Et pour nous tous, la suivante restera: vous appartenez chez nous et nous ne te lâcherai pas.

Onderstaande advertenties zijn gepubliceerd in De Volkskrant van vrijdag  17 februari 2012; de bovenste is ook verschenen in het dagblad Gooi en Eemlander van 17 februari 2012

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *