Door Freek Colombijn Normaal zoek ik voor veldwerk in Indonesië een verblijfplaats in een kampong, maar deze keer, in maart 2017, kreeg ik het aanbod een week in een appartement in een gated community te wonen. Pakuwon city is een van de vele gated communities van Surabaya. Een gated community is een wijk voor de middenklasse of elite die zich afschermt van wat in hun ogen het gewone volk is. Zij vinden het gewone volk vaak wat beangstigend: luidruchtig, vies, aanstootgevend, onvoorspelbaar, enzovoort. Er zijn een aantal manieren om zich tegen die beangstigende gewone wereld te beschermen en de belangrijkste is natuurlijk de hoge prijs van de woningen in een gated community. Ook buiten de deur eten, wat in Indonesië heel gewoon is, is in Pakuwon City voor de gewone bevolking onoverkomelijk duur. De vele karretjes met ter plekke bereide maaltijden, die in kampongs een enorm aanbod aan goedkoop en lekker eten geven, worden in Pakuwon City geweerd. Iemand met een minimuminkomen komt meteen in de financiële problemen in een gated community.
Een andere manier om de toegang te beperken is het reguleren van de mobiliteit van mensen. Het is vooral de gecontroleerde mobiliteit die ik deze week heb ondervonden. Om te beginnen ligt Pakuwon City ver buiten het centrum en deze afstand vormt van zichzelf een zekere bescherming tegen het ‘gewone volk’. Je moet haast wel een auto hebben, of minstens een motor, om er te komen en als je zoals ik aangewezen bent op taxi’s wordt het transport van en naar de stad kostbaar en lastig. In Pakuwon City zelf rijden heel weinig taxi’s, want waarom zouden ze? Iedereen heeft zelf een auto. De meeste taxi’s heb ik gevonden in de stille zijwegen, waar chauffeurs hun auto parkeerden om een uiltje te knappen. Openbaar vervoer naar en binnen Pakuwon City is er al helemaal niet.
Hoewel Pakuwon City een gated community is en een monumentale entree heeft, heeft het niet, zoals je misschien verwacht, een bewaakte toegangspoort. Je kan zonder veel controle Pakuwon City in. Om toch het ‘gated’ gevoel te krijgen, hebben de bewoners van alle huizen langs de hoofdwegen hoge hekken op getrokken. Een deurbel is meestal niet te vinden, dus het wordt erg lastig deze mensen te benaderen voor een interview: ik kom tot 10 meter van de voordeur, maar niet aan de voordeur. Sommige van deze huizen zijn ware paleizen gebouwd in een mengeling van neoclassicisme en barok, met zuilen en quasi Romeinse standbeelden.
De meeste huizen liggen echter in kleine wijken die op de hoofdwegen uitkomen en deze wijken hebben allemaal een enkele toegangsweg die door een slagboom, wachthuisje en geüniformeerde bewakers wordt afgeschermd. Hier wordt de mobiliteit van mensen dus gereguleerd om bescherming te bieden tegen vreemdelingen. Ik woon bijvoorbeeld op de 25e verdieping van een van de vier torens van het wijkje Educity met de mooie namen Harvard, Yale, Princeton en Stanford. Tussen haakjes, helemaal de 25e verdieping is het niet, want de nummers 13 of nummers met een 4 erin (4, 14, 24) zijn om bijgeloof bij de nummering van etages overgeslagen. Bij de ingang van Educity is een slagboom en een bewaker die met een bolle spiegel bij elke binnenkomende auto controleert of er geen bom onder de auto hangt. Voor de buitendeur van Harvard en voor de lift heb ik een pasje nodig. Met mijn pas kan ik de lift alleen in beweging zetten naar de 25e verdieping, de begane grond en de eerste verdieping, waar een zwembad is. Tot andere etages heb ik geen toegang.
Een zinlozer baan dan het controleren van de auto’s op een bom kan ik me niet voorstellen, want de kans dat de bewaker ooit wat vindt is nihil. Helemaal ’s avonds, want de batterij van de zaklamp die op de spiegel is gemonteerd is leeg. Toen ik hem er eens voorzichtig naar vroeg zei hij toch het werk goed en enthousiast te doen, want hoe moet je anders je werk doen? Daar had hij wel een punt. Sindsdien valt niet de zinloosheid van zijn baan mij op, maar de zwier waarmee hij stijlvol naar elke automobilist salueert.
De mobiliteit wordt verder gereguleerd doordat het hele complex is ingericht op automobiliteit, of desnoods het gebruik van motoren. Wie een auto heeft kan en mag zich gemakkelijk vrij bewegen, maar wie daarvoor te arm is wordt transport binnen het complex lastig gemaakt. Veel wegen zijn vierbaans en een belangrijk onderscheidend punt van deze elite wijk is het ontbreken van files. Helemaal ontbreken files overigens niet, want ’s ochtends ontstaat bij de ingangsweg een kleine file van mensen uit de rest van de stad die hun kind met de auto naar de elitescholen van Pakuwon City willen brengen.
De enkele zonderling die geen auto heeft, zoals ik, kan alleen lopend rond gaan. Wat dan meteen opvalt: geen straat in Pakuwon City heeft een stoep. Je moet lopen op de weg. Er is helemaal een gebrek aan publieke ruimte. Er zijn geen parken, banken of sportveldjes waar je met vreemdelingen aan de praat kunt raken. Pakuwon City bevestigde wat dat betreft mijn verwachting dat het leven in een gated community veel individualistischer is dan in een kampong (een ‘gewone’ stadswijk). De enige mensen die je in het openbaar te zien krijgt, en de enigen met wie ik regelmatig wat woorden wissel, is het personeel: de bewakers bij de slagboom en de straatvegers die de straten en grasvelden langs de weg vrijhouden van bladeren.
Omdat mijn actieradius door de benenwagen toch te beperkt was om geheel Pakuwon City te verkennen, probeerde ik vandaag een fiets te lenen bij een straatveger. De straatvegers zijn de enigen hier die een fiets hebben. Ze hebben geen geld voor een auto of motor, maar moeten wel met hun lange bezems rond kunnen gaan en daarvoor gebruiken ze een fiets. Op veel plaatsen zie je een fiets op een standaard langs de weg staan en dan is een veger nooit ver weg. Ik had al meermalen verlekkerd naar zo’n fiets gekeken.
Vanochtend vond ik op zoek naar een fiets snel enige vrouwen die in de schaduw uitrustten van hun werk. Bij de tweede was het al raak. Deze vrouw, met de prachtige naam Asia, toonde geen spoor van verbazing dat een blanke man haar fiets wilde lenen, terwijl blanke mannen hier echt in een auto horen te rijden. Zonder te vragen naar het waarom of wie ik was gaf ze meteen haar fiets aan mij mee.
Door mijn nieuwe vervoermiddel ondervond ik echter meteen hoe mobiliteit in een gated community gecontroleerd wordt. Het overheersende gevoel bij mezelf was ‘bevrijding’, zoals ik dat ooit ook ondervond in Egypte en China, twee andere landen waar het als buitenstaander lastig kan zijn om rond te gaan. Maar waar ik eerder lopend vrij de slagbomen kon passeren, wekte ik nu argwaan op bij de bewaking. Ook al laat de slagboom ruimte voor een fiets om door te gaan, ik werd opeens nageroepen te blijven staan. Een buitenlander te voet is nog te plaatsen, maar een buitenlander op een oud fietsje is een anomalie en werkt argwaan op. Mij moest de toegang tot de verschillende wijkjes worden ontzegd.
Maar tempo is ook een aspect van mobiliteit en wie sneller is dan de ander heeft meer macht. Ik hield me doof en fietste snel de slagboom voorbij en de security te voet had het nakijken. Nu werd echter mijn mobiliteit op een andere manier gecontroleerd, want iemand kwam op een motor naast me rijden om te vragen wat ik deed. Zolang ik wandelde was me dat nog nooit overkomen.
We kunnen dus concluderen dat mobiliteit en met name automobiliteit een belangrijk mechanisme is om de exclusiviteit van een gated community als Pakuwon City te beschermen. Ik zag dat ook bevestigd in de huizen van de woonwijken. Ze voldoen allemaal aan de plaatjes van de marketing afdeling van Pakuwon City: een carport met plek voor twee auto’s, vaak een grote en een kleintje.
Freek Colombijn is universitair hoofddocent aan de afdeling Sociale en Culturele Antropologie van de Vrije Universiteit Amsterdam.