Skip to content

Nieuw digitaal tijdschrift: Religie-in-Cultuur

Hoe is het gesteld met religie in deze tijd? Speelt religie eigenlijk nog wel een rol in de cultuur van moderne samenlevingen? Of  is religie vandaag de dag zoiets als een overblijfsel van oude tijden, een rest die opgeruimd zou moeten worden? Of  is er misschien iets waar van het cliché dat religie ‘terug’ is? Of  is dat andere cliché waar: dat religie  nooit weg is geweest? Immers, in elke cultuur, zijn altijd sporen van religie te vinden, dus ook in ons persoonlijke en sociale leven, in de politiek en in de hoge cultuur. Deze vragen, te omvattend voor één simpel antwoord, vormen de achtergrond van de beschouwingen, essays en artikelen die u voortaan in dit digitale tijdschriftje kunt vinden (inleiding  www.religie-in-cultuur.nl ; redactie Anton van Harskamp en Bart Voorsluis)

spiritDoor Anton van Harskamp  Breng het onderwerp ‘religie en geweld’ ter sprake en er ontstaan discussies, vaak verhitte discussies. Meestal zijn er in het publieke debat en ‘in de academie’ twee partijen of twee ‘scholen’.

In het publieke debat is er aan de ene kant een partij die zelfs al de vraag naar de mogelijke relatie tussen religie en geweld ongepast vindt en die dus verontwaardigd raakt over de suggestie dat religie tot geweld kan leiden. Leden van die partij menen dat religie een spirituele zaak is en simpelweg niet kán leiden tot geweld, omdat het in religie – we ‘beperken’ ons maar tot de wereldgodsdiensten christendom en islam – om gerichtheid op God en uiteindelijk om het goede leven zou gaan. Voor de leden van deze partij is een relatie tussen religie en geweld ondenkbaar. Zij lijken er geen moeite mee te hebben om uit alle zogenaamd religieuze gewelddadigheden, als de oudtestamentische verhalen over veroveringsoorlogen in het Oude Testament, de geweldsretoriek in de Koran, de kruistochten of hedendaagse terroristische aanslagen van moslims, ‘echte’ religie en ‘echt’ geloof weg te verklaren en de gewelddadigheden te herleiden tot ‘historie’ of tot symboliek of tot etnische, economische, of gewoon politieke stammenstrijd.

De andere partij in het publieke debat kan weliswaar ook vinden dat religie een puur persoonlijke zaak behoort te zijn, en dat geloven alleen een spiritueel innerlijk gebeuren mag zijn, maar deze partij vindt echter, juist vanwege de wens dat religie een zaak van het individuele innerlijk moet zijn, dat wanneer religie buiten dat spirituele innerlijke domein treedt, ze onderdrukkend en soms letterlijk levensgevaarlijk kan worden. Deze mensen, meestal Westerse, ‘verlichte’, liberale intellectuelen, als hier in Nederland Paul Cliteur, in Engeland en de V.S. de apocalyptische ruiters van ‘het nieuwe atheïsme’, Richard Dawkins, Sam Harris en de onlangs overleden Christopher Hitchens, menen dat religie, waar die uit het private innerlijk treedt, een bron van onderdrukking en repressie kan worden, niet zelden ook een bron van geweld.

‘In de academie’, in de sfeer van de godsdienstwetenschappen en de ‘religious studies’ zijn soortgelijke ‘partijen’ te onderscheiden.[i]

Aan de ene kant staan wetenschappers die in hun theorieën laten weten dat waar gelovigen en religieuze groepen geweld uitoefenen, dat geweld wezenlijk niet van religieuze aard is, maar van politieke of sociale, of gewoon psychisch-persoonlijke aard. Deze wetenschappers gaan er doorgaans ook van uit dat waar en wanneer religies gewelddadig lijken te worden, we met afwijkingen van echte religie te maken hebben. De Amerikaan Bruce Lawrence bijvoorbeeld, een man die in 1989 kwam met een mooie studie over fundamentalisme in jodendom, christendom en islam, suggereert dat de fundamentalistische ‘Defenders of God’ – verdedigers van een in de seculiere wereld geleidelijk verdwijnende God – een afwijkende vorm van religie representeren, en dat het geweldspotentieel in fundamentalistische bewegingen niet zozeer religieus van aard is maar vooral politiek en maatschappelijk. In overeenstemming met zijn idee dat ‘echte’ religie niet tot geweld kán leiden, ontmaskert Lawrence in een studie uit 1998 de mythe dat in het bijzonder de islam inherent geweldddadig zou zijn en poneert hij dat geweld in de islam (en andere monotheïstische religies) een aberratie is in plaats van de (authentieke religieuze) norm!

Aan de andere kant staan ‘in de academie’ mensen die vinden dat religie wel degelijk gewelddadig kan zijn. In de literatuur zijn er nogal wat wetenschappers te vinden die menen dat in het bijzonder monotheïstische religies een sterk geweldspotentieel hebben. Regina M. Schwartz bijvoorbeeld, hoogleraar Engelse literatuur en religie aan de Northwestern University betoogt dat monotheïsme inherent gewelddadig is. Zij werkt in haar boek The Curse of Cain (1997) de betrekkelijk oude idee uit dat de bron van alle geweld ligt in de formatie van een (verbeelde) collectieve identiteit van een groep mensen die zich onderwerpen aan één Godheid. Een formatie van één collectieve (sociaal-culturele en politieke identiteit onder één God die deze collectieve identiteit leidt, bestuurt en waaraan ieder zich moet onderwerpen, leidt volgens Schwartz niet alleen tot de uitsluiting van buitenstaanders, maar ook tot de voortdurende creatie (‘constructie’) van buitenstaanders in de eigen gemeenschap en tot devaluatie van anderen buiten de eigen groep. Met andere woorden: in de eenheid van het monotheïsme ligt altijd de mogelijkheid besloten van geweld tegen de ander in de eigen groep en tegen anderen buiten de groep.

Prof. Dr. Anton van Harskamp, emeritus hoogleraar en oprichter digitaal tijdschrift ‘Religie-in-Cultuur’, houd zich bezig met de vraag hoe te verklaren is dat secularisering en religionisering in ‘de moderne wereld’ samen lijken te gaan. De tekst hierboven is een selectie van zijn artikel, ‘Terreur van God?’, dat Anton heeft geschreven voor zijn digitaal tijdschrift. Om deze geheel te lezen, ga naar http://www.religie-in-cultuur.nl/home/artikelen.


[i] Hector Avalos, ‘Explaining Religious Violence: Retrospects and Prospects’, in: The Blackwell Companion to Religion and Violence, ed. Andrew R. Murphy, MaldenMA etc.: Wiley-Blackwell 2011, 137-146.

One Comment

  1. drs ing Henk Uijttenhout drs ing Henk Uijttenhout

    Elke levensbeschouwing (religie, wereldbeeld of filosofie) kan misbruikt worden op kleine of grotere schaal. Daar zien en horen we dagelijks voorbeelden van, ook van het tegenovergestelde.
    Bestaat er nog geen symbool voor “vind ik interessant”?

Your email address will not be published. Required fields are marked *