Door Ton Salman Op 21 februari spraken de Bolivianen zich uit over een grondwetswijziging die een extra herverkiezing van de populaire (en eerste inheemse) president Evo Morales mogelijk zou moeten maken. De huidige grondwetstekst staat één herverkiezing toe. Die verzilverde Morales reeds in 2014, met overmacht. De voorgestelde wijziging zou een tweede herverkiezing (die overigens pas in 2019 aan de orde zou zijn) mogelijk maken. Maar het werd een “nee”. Hoewel het spannend was: 51.3 versus 48.7 %. Wat is het verhaal achter deze regerings-manoeuvre, en achter de mislukking van het plan?
Er werd fel campagne gevoerd in Bolivia. Hoewel er één vraag gesteld werd tijdens het referendum, ging de campagne eigenlijk over twee dingen. Eerst de officiële referendumvraag: “Stemt u in met de herziening van artikel 168 van de huidige grondwet die het mogelijk zal maken dat de president en vicepresident zich twee maal herkiesbaar mogen stellen?” De kaarten lagen hier klip en klaar op tafel: u stemt ‘ja’ of ‘nee’.
De tweede campagnekwestie ging niet over de referendumvraag als zodanig, maar over de status en legitimiteit van de hele operatie: is het legitiem en legaal dat de partij van de sinds 2006 regerende president (die eerste regeerperiode was van vóór de nieuwe grondwet en werd dus niet meegeteld) überhaupt deze mogelijkheid opende? De neecampagne stelde, meestal zeer expliciet, mede deze vraag aan de bevolking. En suggereerde: natuurlijk is dit een valse, onwettige, manipulatieve manoeuvre en u zou, alleen al om deze reden, ‘nee’ moeten stemmen. Laten we, ter ontrafeling, eerst eens de strict juridische en de meer normatief-politieke dimensies onderscheiden.
Op het strikt juridische niveau is eigenlijk weinig aan te merken op dit initiatief. De “bevolkingswens” – waarover natuurlijk getwist kan worden – vond gehoor in het parlement. Dat stemde in met een referendum over de grondwetswijziging. De grondwet staat wijzigingen toe, mits deze worden goedgekeurd in een volksraadpleging. Dat is precies de weg die bewandeld werd. Alles lijkt zich keurig netjes binnen de wet te voltrekken.. En bovendien: hiermee zou niet worden besloten dat Morales opnieuw president zou worden. Slechts de legaliteit van een nieuwe kandidatuur van Morales was in het geding.
Wanneer we politieker gaan kijken, ligt de zaak gecompliceerder. De kritiek dat de plechtige regeringsbelofte, uit 2009, om de nieuwe grondwet vijftig jaar lang te respecteren, nu om opportunistische redenen zou worden gebroken, telt nu zwaarder. Dit riekte naar principe-loosheid. Deze poging tot machtsconsolidatie mag strikt genomen wettig zijn, maar is politiek een twijfelachtige operatie. Veel landen kennen slechts beperkte herverkiezingmogelijkheden. Daar zijn goede redenen voor. Langdurige machtsbezettingen ondermijnen de democratie omdat de gehele (semi-)staatsstructuur wordt doordrongen en ingenomen door de regerende partij. Tegengeluiden van binnen de instituties raken verstomd, de onaf-hankelijkheid van wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht komt in gevaar, en de ervaring van een “reële keuze” bij verkiezingen gaat teloor.
Afwisseling van de macht houdt de democratie levend, garandeert ruimte voor tegengeluiden en geeft nieuwe mensen en ideeën kansen. Democratie gaat immers niet alléén over verkiezingen, formeel gelijke burgerrechten en de plicht van de overheid te wet te respecteren. Het gaat ook over de rechtsstaat, en over het – informeel, onzichtbaar – gebruik of misbruik maken van de voorsprong die de macht nu eenmaal biedt aan wie haar bezet. De grondwet zou niet voor de wens van één politieke speler bijgesteld moeten kunnen worden – daar zijn grondwetten nu juist niet voor bedoeld.
Maar goed, da’s allemaal politiek. Het wordt natuurlijk pas leuk als we de “antropologie van de politiek” gaan laten meespelen. Alle informatie die ik op dat terrein kon verwerven suggereert dat deze juridische en politiek-controversiële kwesties de Bolivianen grotendeels koud lieten. Het referendum was, daarentegen, in feite een evaluatie van Evo’s wapenfeiten. En die zijn er: de inheemse bevolking is zichtbaarder en hoorbaarder dan ooit tevoren. De economie groeide. Het land krijgt eindelijk faire prijzen voor de exploitatie en export van de natuurlijke hulpbronnen en de inkomsten worden eerlijker gedistribueerd dan tijdens eerdere regeringen. Armoede en extreme armoede daalden substantieel. Basisvoor-zieningen als onderwijs, gezondheidszorg, water, riolering, aardgas en infrastructuur bereiken meer mensen dan ooit. Honderdduizenden Bolivianen ervaren deze veranderingen dagelijks aan den lijve. En het zijn dus allemaal dingen vóór Morales.
Maar er is ook de autoritaire stijl, de publicitaire gemenigheidjes, de toenemende corruptie, de wetenschap dat de regering alléén luistert naar stemmen die haar visie delen. En ook dát nemen mensen waar. Kort vóór het referendum was er een opstootje in de stad El Alto. Media meldden dat pro-regerings-demonstranten, teneinde belastende documenten te doen verdwijnen, brand stichtten in een pand van de gemeente (die sinds een jaar in handen is van de oppositie). Zes ambtenaren kwamen om. Het was wellicht dé druppel die, ondanks al die mooie wapenfeiten, de stemming deed kantelen. De angst voor Morales’ intolerantie en voor zijn fanatieke aanhangers, en voor té verstokt zitvlees, deed de balans omslaan. Politiek betreft niet de feitelijkheden met betrekking tot de instituties, de wetten en de machtsstrijd alleen. Politiek is ook perceptie, jubel en angst.
Ton Salman is afdelingshoofd van de afdeling Sociale en Culturele Antropologie, Vrije Universiteit Amsterdam.