Door Rachel Reedijk
Culturele antropologie is veel meer dan een boeiende studie: het is een manier van kijken. Antropologen proberen van binnenuit te begrijpen wat mensen met verschillende achtergronden ervaren, en wat dit voor hen betekent. Met hun specifieke kennis kunnen antropologen een verhelderende bijdrage leveren aan de getroebleerde discussie over religieuze en culturele diversiteit. De krenten in de pap van mijn promotieonderzoek waren diepte-interviews met sleutelfiguren uit de interreligieuze dialoog. Mijn doel was te weten te komen hoe de dialoog tussen Joden, Christenen en Moslims hun identiteiten beïnvloedt. Door als onderzoeker uit je eigen referentiekader te stappen en te luisteren kom je, als je ook wat geluk hebt, tot verrassende ontdekkingen.
Zo laat mijn promotieonderzoek naar de interreligieuze dialoog op basis van 44 diepte-interviews zien dat geïnterviewden zich onderscheiden door drie karakteristieke dialoog profielen. Advocaten zijn bezorgd over de continuïteit van de eigen religie. Theologische uitwisseling is naar hun mening ongeoorloofd door het gevaar van syncretisme, en onmogelijk omdat hun religies fundamenteel van elkaar verschillen. Ambassadeurs richten zich op het creëren en instandhouden van de interreligieuze relatie, en proberen daartoe delicate onderwerpen te vermijden. Met metaforen als de schildpad die weer in zijn schulp kruipt en de deur die weer dicht gaat onderstreept de ambassadeur de dilemma’s waarmee hij geconfronteerd wordt. Karakteristiek voor grensgangers – meestal dialoog pioniers – is hun zoektocht naar nieuwe inzichten. Ten aanzien van de dialoog voelt men zich beter begrepen in de dialoog gemeenschap dan in de eigen achterban, maar men is zich bewust van het risico vervreemd te raken van de eigen geloofstraditie.
Alle respondenten zijn van mening dat hun religieuze identiteit een steunpilaar biedt voor persoonlijke groei. Omgekeerd heeft de interreligieuze dialoog hen veranderd in “betere Joden, Christenen en Moslims”. Een grote meerderheid verwerpt agressieve missie. Joden, Christenen en Moslims zijn het erover eens dat deelname aan elkaars rituelen buitengewoon problematisch is, en eigenlijk niet toegestaan. Toch besluiten sommigen bij uitzonderlijke gebeurtenissen, zoals een interreligieuze begrafenis, om de rituele regels tijdelijk tussen haakjes te plaatsen. De geïnterviewden bevestigen dat stereotypen verminderen door persoonlijke contacten. Tegelijkertijd interpreteren zij neutrale vragen in termen van hun vooroordelen over “ons”. Het verlangen om begrepen te worden is groter dan de wens te begrijpen. Joden, Christenen en Moslims zijn het erover eens dat religieuze en maatschappelijk doelen niet gescheiden kunnen en ook niet mogen worden. Velen zijn moe: het pad van de dialoog is bezaaid met voetangels en klemmen. Anderzijds maakt een derde van de geïnterviewden melding van geopende harten en geesten.
Een van mijn conclusies is dat onder de huidige gepolariseerde verhoudingen ook veel dialogen zich kenmerken door polemiek en apologetiek, en dat dialoog begint met zich in te spannen voor het herstel en ontstaan van vertrouwen. De bottom-line is dat sleutelfiguren in de interreligieuze dialoog hebben laten zien dat het mogelijk is om trouw te blijven aan de Joodse, Christelijke dan wel Moslimse identiteit, en tegelijkertijd open te staan voor het anders-zijn van de ander. Roots en routes, traditie en toekomst, vormen geen tegenstelling maar kunnen met elkaar verbonden worden.
Rachel Reedijk studeerde Etnische Studies en Minderheidsvraagstukken aan de VU (1988-1991). In die periode was zij tevens migrantenopbouwwerker in Amsterdam Oost. Na haar afstuderen werkte zij als coördinator en beleidsmedewerker bij het Anti Discriminatie Bureau. Haar betrokkenheid bij de interreligieuze dialoog dateert van de Rushdie affaire in 1989. Op dit moment is zij secretaris van de commissie dialoog van de Liberaal Joodse Gemeente en (bestuurlijk) actief in de dialoog met zowel Christenen als Moslims.
Haar proefschrift Roots and Routes: Identity Construction and the Jewish-Christian-Muslim Dialogue is uitgegeven bij uitgeverij Rodopi.