Skip to content

Stormachtige tijden in Zuid Afrika: Goodbye Mandela

Kaapstad universiteitFemke Brandt, momenteel als post-doc werkzaam in Kaapstad, deelt enkele etnografische observaties omtrent het overlijden van Nelson Mandela op donderdag 5 december. Hoe ervaren Kapenaren het vertrek van hun nationale symbool van verzoening en vrede? Is er ruimte voor kritische reflecties op de erfenis van de eerste ANC president? Femke doet verslag van verschillende herdenkingsmomenten en een speciale vakbondsbijeenkomst op een wijnboerderij.

Vrijdag 6 december – 00:00, middernacht
Een stevige zomerwind blaast door de stad rond middernacht wanneer ik in mijn blauwe Toyota Tazz stap, na een avond onbezorgd dansen op reggae en dub in een piepklein Chinees restaurant onder aan de Tafelberg. Terwijl ik het voertuig door de nacht navigeer meldt passagier Jenny ontsteld, en nog vol ongeloof, dat zij op haar telefoon diverse meldingen binnenkrijgt dat Mandela is overleden. Ik zet de radio aan.  Alle zenders presenteren speciale uitzendingen over de Father of the Nation. De media is duidelijk voorbereid, het lijkt alsof de documentaires en programmas in de studios op dit moment lagen te wachten. De Kaapse wind blaast ze nu de samenleving in en ik vraag me af welke kanten het nieuws de komende tijd op zal waaien.

10:00 uur
Nkululeko komt voor de zoveelste keer mijn kantoor binnen en maakt een rusteloze indruk. De wind giert nog steeds om de Tafelberg en verder is het muisstil op de universiteit. Het academische jaar is ten einde en in de hoofden van mijn collegas waaien herinneringen op. Nkululeko was vorige week nog in de buurt van Mandela’s geboorteplaats in de Oostkaap en heeft zich afgevraagd of de wegwerkzaamheden op tijd klaar zouden zijn voor de begrafenis. Hij was een tiener toen hij voor het eerst over Mandela hoorde, die toen al achter tralies was gezet door de apartheid regering en het zelfs verboden was om over hem te spreken. De strijd om zijn bevrijding bepaalde het ritme van de vrijheidsliederen, de dans van geweld, en schiep hoop voor de zwarte vrijheidsstrijders in (buitenlandse) kampen ver van huis.

14:00 uur
We bezoeken de openlucht herdenkingsservice aan de universiteit. Ook hier was men voorbereid op dit moment. Uit alle gebouwen komen mensen aangelopen en het plein staat behoorlijk vol (zie foto) met wetenschappelijk medewerkers, schoonmakers en studenten. Boven het spreekgestoelte zijn enorme foto’s van Mandela gespannen tussen de pilaren van de imposante Jameson Hall (halverwege de Tafelberg met uitzicht tot aan de wijnlanden van Stellenbosch). Op de traptreden zingt het studentenkoor het meertalige Nkosi Sikele iAfrica (volkslied) en Thula Sizwe (de kalme natie). Nkululeko is een van de weinigen die uit volle borst meezingt. Max Prize (vice-chancellor) houdt een speech over Mandela’s verhouding tot onderwijs en jeugd en benadrukt dat hij hier onderaan het rugby veld zijn Honorary Doctorate of Law in ontvangst nam toen hij was vrijgelaten. De weg om het rugbyveld heen krijgt een nieuwe naam: De Mandela Circle of Mandela Avenue. Zodra de aanvraagprocedure is voltooid zal er een ceremoniële dienst gehouden worden om de nieuwe straatnaam in te huldigen. Zo wordt Mandela opnieuw aan de universiteit verbonden. Mijn oog valt op een in-zwart-pak gehulde blanke man die een Zuid Afrikaanse vlag omhoog houdt. Hij staat alleen en ik vraag me af hoe hij zich voelt.

Kaapstad universitet 2

17:00 uur
In de middag is er voor het stadhuis in het stadscentrum een interreligieuze dienst ter nagedachtenis aan Mandela. Ik neem een taxibusje en loop door de stad naar het plein naast het treinstation waar een menigte wacht op het begin van de ceremonie. Op deze plek sprak de net vrijgelaten Nelson Mandela voor het eerst publiekelijk tot het Zuid Afrikaanse volk in 1990. Samen met een bevriend stel sta ik midden voor het podium. Om mij heen zie ik, tot mijn verbazing, vooral buitenlanders en lokale blanken, ik hoor Afrikaans en Engels commentaar. Wat apart, denk ik, in dit gezelschap voel ik mij een observant op zeer grote afstand van de samenleving, terwijl ik toch echt middenin de stad sta! Van de linkerkant komt met vlagen geluid overgewaaid van de zingende en dansende zwarte menigte. Dan zie ik nieuwsgierige blikken om me heen, wat gebeurt daar waar wij geen deel van zijn in de ruimtelijke verdeling van het moment? Het voelt beklemmend.

Verschillende koren verschijnen ten tonele, een imbongi (praise poet) dicht in isiXhosa, een imam bidt in het Arabisch, de Joodse rabbijn spreekt in Engels. De hoed van de rabbijn dreigt door de wind te worden meegenomen en hij houdt zijn hand stevig op zijn hoofd gedrukt. Aan het einde van de ceremonie worden de ‘Africans’ op het podium uitgenodigd. Om mij heen wordt niet gedanst. De christelijke pastoor die afwisselend Afrikaans, Engels en isiXhosa spreekt grapt dat de burgemeester de suidwester(wind) heeft uitgenodigd waardoor de candles of hope niet kunnen worden aangestoken. Wat een ironie, denk ik, teveel storm voor lichtpuntjes en hoop. Het reflecteert Zuid Afrika’s huidige situatie beter dan de geordende presentatie van verschillende, en gesegregeerde, geloven en etnische groepen in de samenleving. Na het officiële gedeelte spreek ik een gefrustreerde Kapenaar op het plein die zich ergerde aan de blanken om hem heen die tijdens de ceremonie met elkaar bleven praten, en ononderbroken fotoos namen met hun smart phones. Hij ervaart dat als een vorm van disrespect: “dat zouden ze nooit doen tijdens een herdenking van een van hun eigen familieleden.” De ogenschijnlijke ruimte voor verscheidenheid in de ceremonie rijmt niet met de sfeer en de verhalen uit de menigte. Na de formaliteiten is er meer beweging op het plein; Shosholoza mengt zich met toeristenfotografie en Afrikaner gezelschap. De knoop in mijn buik wordt minder.

Zaterdag 7 december
Terwijl ik op de boulevard langs de Atlantische Oceaan ren merk ik opeens dat het windstil is. De zee strekt kalm voor me uit en de horizon wordt onderbroken door massale containerschepen op weg naar de haven. Ze zullen Robbeneiland passeren waar Mandela vele jaren gevangen zat. Na een vroeg ontbijt word ik opgehaald door een lokale activist om een workshop te faciliteren (ik doe de documentatie) met plaaswerkers die een vakbond in stand proberen te houden. De activist merkt op dat hij gedwongen naar een conservatieve christelijke radiozender heeft geluisterd in de auto op weg naar mijn huis omdat het de enige zender was waar het niet over Mandela ging. Hij legt uit dat Mandela onderdeel is van elke Zuid Afrikaan zoals Beatrix van de Nederlander. Hij ervaart een gevoel van verlies en tegelijkertijd roept zijn politieke verhouding tot de ex-president vooral gevoelens op van woede en frustratie. Elke workshop die hij faciliteert is een herinnering aan de onvervulde beloftes van de ANC regering.

In de landbouw sector staan de verhoudingen op springen. Sinds de verhoging van het minimumloon voor landbouwarbeiders worden veel landarbeiders onslagen of opgezadeld met kosten, huur, water, transport, die voorheen niet in rekening werden gebracht. De lonen blijven te laag om uit de armoede te ontsnappen, laat staan om contributie af te dragen aan een vakbond. De locatie voor de workshop is veelzeggend voor de positie van landarbeiders. We rijden naar een wijnboerderij in Stellenbosch en betreden het erf via een beveiligingsbeamte en een slagboom. We passeren verschillende groteske landhuizen en velden vol wijnstokken en rijden uiteindelijk een stoffige landweg op die ons langs kleine stenen arbeidershuisjes leidt. Het enige kleurrijke is de was die buiten in de wind wappert. We komen aan bij een vervallen gebouw dat zichtbaar als kerk dienst doet met binnenin rijen houten banken achter elkaar en een spreekpodiumpje. Aan het plafond hangt versleten isolatiemateriaal en het toilet is stuk. De president van de plaaswerkers vakbond uit ambivalente gevoelens ten opzichte van Mandela en de ANC wanneer ze de 20 participanten welkom heet. Ze benadrukt dat het beter zou zijn als Mandela nog steeds president van het land was omdat hij deuren heeft geopend voor plaaswerkers die door blanke boeren werden onderdrukt. Ze verwijst naar de introductie van arbeidsrechten en Mandela’s inzet voor verzoening tussen blank en zwart, “alhoewel da is nog boere wat rascisties is”. Ze benadrukt dat ondanks alle teleurstellingen in de post-apartheid samenleving nog steeds ANC stemt, en plaaswerkers adviseert om hetzelfde te doen. Want goede leiders geven niet op wanneer het slecht gaat met de organisatie. En ook zij zal zich blijven inzetten voor de vakbond, ongeacht de uitdagingen en stormachtige tijden in het verschiet. Wanneer we de wijnboerderij verlaten hebben donkere wolken zich boven de wijnvelden verzameld. Storm op komst in de Kaap. Het is duidelijk dat geen windkracht het symbool Mandela omver blaast. De vraag is hoeveel tegenwind het ANC gaat krijgen en op welke termijn de politieke koers van de regenboognatie van windrichting zal veranderen.

Femke Brandt is post-doctoral fellow aan de Centre for African Studies aan de universiteit van Kaapstad.

One Comment

  1. Frans Frans

    Ambivalentie alom…

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *