Onderstaand artikel verscheen begin februari in de NRC naar aanleiding van de succesvolle bijeenkomst georganiseerd in het kader van het maandelijkse seminar Muslim World-Making van de afdeling Sociale en Culturele Antropologie.
Door Sheila Kammerman Nederlandse moslims worden religieuzer, concludeerde het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) eind vorig jaar in het rapport Moslim in Nederland. Van een voorzichtige trend naar secularisering, waargenomen in een SCP-rapport uit 2004, lijkt weinig meer over. Hoe het SCP dat weet? Moslims gaan vaker naar de moskee dan pakweg tien jaar geleden en bidden regelmatig. En veel moslims eten halal en doen aan de ramadan (vooral Marokkaanse en Somalische moslims). Op donderdag 31 januari debatteerden geïnteresseerden (waaronder veel moslims) aan de Vrije Universiteit in Amsterdam over het rapport. De vraag was: kun je die conclusies trekken op basis van een aantal vragen over religieuze gedragingen?
Het debat stond op scherp door de aandacht die het rapport in de media had gekregen: ‘Moskeeën zitten vol met jonge moslims’, interpreteerde RTL. En De Telegraaf: ‘Moskeebezoek geïntensiveerd onder jongeren’. Om daaraan toe te voegen: “De liberale, Nederlandstalige islam ebt weg.” De teneur van veel berichtgeving was: hoe religieuzer, hoe minder geïntegreerd. Dat verbaasde Mieke Maliepaard. Zij schreef het SCP-rapport samen met Mérove Gijsberts en legde voorafgaand aan het debat uit hoe ze de religiositeit van zo diverse groep als de ongeveer 825.000 moslims in Nederland heeft gemeten. Het rapport is gebaseerd op de antwoorden van ongeveer 5.300 moslims van Marokkaanse, Turkse, Irakese, Iraanse, Afghaanse en Somalische afkomst. Zij beantwoordden vragen over onder meer moskeebezoek, bidden, halal eten, meedoen aan de ramadan en het dragen van een hoofddoek. De vragenlijsten werden afgenomen door een enquêteur, die de vraag eventueel kon toelichten. “Zelfrapportage is de enige mogelijkheid bij dit soort onderzoek”, zegt Mieke Maliepaard. “We kunnen niet bij de moskee gaan posten om te zien hoe vaak mensen binnengaan.”
Kom je dan echt te weten wat je wil weten, was de vraag. Geven mensen geen sociaal wenselijke antwoorden? Dat is nooit uit te sluiten, zegt Maliepaard. Een man in het publiek vertelde bijvoorbeeld dat veel Turken het “arrogant” vinden om op te scheppen over moskeebezoek. Zij antwoorden dus op een vraag naar moskeebezoek dat ze niet gaan, terwijl ze dat wel doen. Het omgekeerde komt trouwens ook voor, beweerde iemand anders. Mohammed Ajouaou van het Centrum voor Islamitische Theologie aan de VU betoogde dat de valkuil voor het SCP-onderzoek is dat de onderzoekers indicatoren voor het meten van religiositeit van christenen ook gebruiken om de religiositeit van moslims te onderzoeken. Ajouaou: “De functie van de moskee is niet te vergelijken met die van de kerk. De profeet Mohammed zegt in een overlevering: ‘Voor mij is de hele aarde een moskee’.” Ook bidden heeft voor moslims een andere betekenis dan voor christenen, zegt Ajouaou. 76 procent van de Marokkaanse moslims zou vijf keer per dag bidden, zoals de islam voorschrijft, blijkt uit het onderzoek? Hij vraag het zich af. Je moet dóórvragen. “Wat bedoelen ze precies met bidden? Bidden kan in de moskee, maar ook thuis. Het kan zelfs zittend in de trein. Je hebt een echt ritueel gebed op een bidkleed, maar er zijn ook smeekgebeden.” De islam is een godsdienst van regels, zeggen mensen in de zaal. Halal eten en meedoen met de ramadan kan ook gedaan worden omdat het er nu eenmaal bij hoort. Het hoeft geen uiting van religiositeit te zijn.
Was het onderzoek niet te eenzijdig kwantitatief, vroeg antropologe Lorraine Nencel (VU) zich af. We moeten niet alleen mensenmeten en tellen, vond zij. Alleen als onderzoek óók de diepte in gaat, levert het kennis op. Maliepaard begreep de opmerkingen. Ze had best specifieker willen vragen. Maar een vragenlijst kan niet oneindig lang zijn. En door antwoorden van verschillende groepen te vergelijken, kom je toch tot interessante conclusies.
“Ook bidden heeft voor moslims een andere betekenis dan voor christenen, zegt Ajouaou. 76 procent van de Marokkaanse moslims zou vijf keer per dag bidden, zoals de islam voorschrijft, blijkt uit het onderzoek? Hij vraag het zich af. Je moet dóórvragen. “Wat bedoelen ze precies met bidden?”
Ik ben nog opgevoed met bidden, de biecht, andere sacramenten. Als je niet open staat voor meditatie en zelfreflexie, zegt het je niets. Juist door de studie ben ik me meer bewust geworden wat er in Nederland (West Europa) overboord is gegooid. Je hoeft niet naar India of Tibet voor meditatie. Is de samenleving hier nu beter af met al die hulpverleners? Jeugdzorg? Het infantiliseren van ouderen, zoals ik met mijn moeder heb meegemaakt? Ik betwijfel het. We kunnen veel van moslims leren, wat we hier hebben afgeschaft. Het is nog niet te laat.