Antropologisch Kieskompas: een heimelijke liefde van economen

Door Tijo Salverda Voor alles is een eerste keer. Deed het pijn de eerste keer verkiezingsprogramma’s lezen? Nee, maar echt fijn was het ook niet. Ik heb me moeten worstelen door de retoriek over veiligheid, migratie, duurzaamheid en onderwijs. Allemaal belangrijk uiteraard, maar misschien moeilijk te verwezenlijken vanwege de geplande bezuinigingen. Uiteraard hebben de partijen daar wel een antwoord op: ‘zoveel bezuinigen hier, zoveel bezuinigen daar.’ Maar hoe zijn we ook alweer in deze situatie terechtgekomen? O ja, kuddegedrag, irrationaliteit en een nogal creatieve manier van werken in de financiële sector. Dus wat zeggen de partijen eigenlijk over de oorzaken van de staatsschuld?

Ik heb de verkiezingsprogramma’s van CDA, D’66, GroenLinks, de PVDA, de PVV, de SP en de VVD er eens op nageslagen. “[De] crisis kwam van rechts, de oplossingen komen nu van links,” zegt GroenLinks. Typisch zo’n opmerking, maar hebben we niet met zijn allen de controle op de banken laten verslappen? De SP merkt dan ook terecht op dat zowel links als rechts met marktwerking te koop liepen. Beetje jammer alleen, dat de SP zichzelf voor het gemak niks aanrekent. Maar ja, politici ter aller zijden blinken niet uit in zelfreflectie. Er wordt dan ook niks gezegd over het eigen falen en hoe de partijen dat in de toekomst willen gaan voorkomen.Ik zou zeggen, de crisis kwam niet per se van rechts. Maar komen de oplossingen van links? Ik zou hier geen uitspraak over durven doen aangaande de komende bezuinigingen.

Als het over de oorzaken gaat, is er wel een patroon te herkennen. Het CDA zegt dat financiële producten een duidelijk doel moeten hebben en op het creëren van toegevoegde waarde gericht moeten zijn. Vaag. Het blijft eigenlijk in algemeenheden hangen, waar we vooral alleen wat aan moeten doen als het internationaal gecoördineerd wordt. De enige die snoeihard zegt dat als het internationaal niet gaat, we het zelf moeten doen is de SP. Hulde voor dit standpunt. Want als je je altijd blijft verschuilen achter de angst je concurrentiepositie te verliezen en daarom moet gaan wachten tot er internationale overeenstemming is, ben je waarschijnlijk alweer in een nieuwe crisis beland.

De PVV zegt niks over de financiële markten. En de VVD blijft steken in retoriek over de overheid die op te grote voet heeft geleefd. Misschien is het goed om de VVD erbij te hebben als het op bezuinigingen aankomt, maar dan lijkt het me ook verstandig iets te doen aan de oorzaken van de uit de hand gelopen schulden. Dat zijn namelijk niet alleen wachtgeldregelingen en Grieken die op te grote voet hebben geleefd, maar net zo goed een paar banken op de Zuidas die hun zaakjes niet goed voor elkaar hadden. Diegenen die wel wat zeggen over deze banken zijn vooral GroenLinks, D’66, de SP en de PVDA. Dit varieert tussen algemeenheden, zoals beter toezicht (D’66) en moreel leiderschap (PVDA) en duidelijke standpunten, zoals het splitsen van consumenten- en handelsbanken (GroenLinks en SP). Het ene idee is beter dan het andere, maar tot een grondige analyse van hoe het zo uit de hand heeft kunnen lopen en hoe je dit in de toekomst wilt voorkomen komt het amper.

Het blijft ook lastig de complexiteit van de financiële markten te onderkennen. Vooral ook door de onlosmakelijke invloed van maatschappelijke tendensen, (sociale) psychologie en sociaal-culturele aspecten op deze markten. Grappig is dan ook het verwijt dat Job Cohen geen verstand van economie heeft. Hebben de economen namelijk wel verstand van de economie? Zat het CPB, dat nu alle verkiezingsprogramma’s heeft nagerekend op hun haalbaarheid, er niet faliekant naast met hun groeivoorspellingen vlak voor de financiële markten instorten? Hebben allerlei bankiers en pensioenfondsen zich niet suf gekocht aan Amerikaanse hypotheken, terwijl het duidelijk was dat veel van de Amerikanen amper de middelen hadden? Konden de banken niet bedenken dat de Grieken hun huishoudboekje niet op orde hadden toen ze staatsobligaties aanschaften?

Kortom, waarom wordt er niet wat meer sociaal en culturele (ir)rationaliteit in het verhaal gestopt? Deels lijkt dit te komen door de symbolische macht van de economen. Zij waren de experts en wisten altijd alles over de economie. Deze positie proberen ze te behouden, zelfs nu ze hebben gefaald. Openlijke aantrekkingskracht voor andere sociale wetenschappen is dan ook minimaal. Een heimelijke liefde is er wel, want de invloed van sociale en culturele aspecten wordt steeds meer erkend door de economische experts. Al proberen zij vaak het wiel opnieuw uit te vinden, zoals wel vaker bij de eerste keer.

De Nobelprijswinnaar George Akerlof heeft het bijvoorbeeld over Identity Economics. De keuze van een individu komt niet alleen voort uit de persoonlijke voorkeur maar wordt ook beïnvloed door hoe mensen denken te moeten handelen. Huh, van welke planeet kom je als je anno 2010 pas beseft dat het gedrag van mensen wordt beïnvloed door hun sociale omgeving? Vragen naar het verleden van je nieuwe liefde kan dan ook geen kwaad. Wie weet ligt er zelfs een mooie toekomst voor economen en andere sociale wetenschappers in het verschiet. Het besef dat de eerste keer niet louter voorkomt uit je eigen voorkeur, maar wordt gevoed door de verwachting van je sociale omgeving helpt daar vast bij.

Tijo Salverda is cultureel antropoloog en is onlangs aan de VU gepromoveerd op zijn onderzoek naar de Franco-Mauritianen, de blanke elite op Mauritius. Hij zet momenteel een nieuw onderzoek op naar de invloed van sociaal-culturele aspecten op het handelen van professionals in de financiële wereld, getiteld The culture of the crunch. Andere bijdragen van Salverda op dit weblog gaan ook over de financiële crisis

Eerdere afleveringen van Antropologisch Kieskompas gingen over integratie, onderwijs, en democratie.