Skip to content

De Berlijn Blogs: Stalins Bart ist ab

Door Mirjam Dorgelo Nog drie weken onderzoek te gaan. Tijd is een vreemd begrip voor mij geworden in de afgelopen maanden. Hoe meer mensen ik interview, hoe meer plekken ik bezoek, hoe meer ik het gevoel krijg dat alles wat er toe zou kunnen doen nooit past in de tijd die ik heb om mijn onderzoek te verrichten. Er blijft zoveel verborgen. Net nu ik het gevoel heb dat ik de structuur van de data die ik tot nu toe heb verzameld aan het ontrafelen ben is het alweer bijna tijd om terug te gaan. Het is een vreemd idee om een ontdekkingsreis af te breken die pas net is begonnen.

Anderzijds is het een illusie om te denken dat wanneer je meer tijd hebt, je afgeronde, complete verhalen en geschiedenissen mee naar huis kunt nemen. De geschiedenis van mensen is eigenlijk altijd een soort verzameling van brokstukken waarin een lijn, een continuïteit wordt gezocht om er betekenis aan te kunnen geven. Soms verschijnt er in de wirwar van brokstukken opeens een verhaal, een object, waardoor de schijnbare wanorde lijkt te transformeren tot een betekenisvol geheel. Sommige van mijn informanten noemen dit ook wel een ‘schlüssel erlebnis’.

Tijdens de rondleidingen in de vroegere Stasi-gevangenis in Hohenschönhausen wordt regelmatig het verhaal verteld van Erika Riemann. In 1945 werd zij als 14-jarig meisje tot jarenlange gevangenschap veroordeeld vanwege ‘antisovjetische activiteiten’. Ze had een propagandaposter van Stalin versierd met lippenstift. Stalins Bart ist ab.

Niet alleen is Erika’s geschiedenis tekenend voor de absurditeiten waarmee de communistische dictatuur gepaard ging, haar veroordeling zegt ook iets over de strenge bewaking van de grenzen ervan. Alhoewel er in antropologisch onderzoek vaak gesproken wordt over de beweeglijkheid en verandering van zowel fysieke als symbolische grenzen, zijn er tal van voorbeelden in mijn onderzoek te noemen die de hardheid en onverzettelijkheid van grenzen en de consequenties daarvan benadrukken: dood, fysieke gevangenschap, psychische folter.

Totalitaire systemen kunnen alleen bestaan wanneer grenzen zo onoverkomelijk mogelijk worden gemaakt. Wanneer schemergebied zoveel mogelijk uitgebannen wordt en er alleen nog maar een muur is waar je binnen of buiten leeft, regels waar je je wel of niet aan houdt, wanneer privé zoveel mogelijk publiek wordt gemaakt, waarin niet alleen de grond waarop men loopt begrensd is, maar ook de bedoeling en betekenis van woorden en handelingen gefilterd wordt om het van alle mogelijke onzuiverheden te ontdoen. De lippenstift om Stalins snor is dan niet meer slechts een kindertekening, maar de ontheiliging van een staatssymbool, een schending van een grens.

In 1953 stierf Stalin. Zijn standbeeld aan de toenmalige Stalin-Allee (nu Karl-Marx-Allee) in Berlijn verdween in de nacht van 13/14 November 1961 als resultaat van een verlaat destalinisatie proces, ingezet door de SED. De onaantastbaarheid van Stalin was niet langer onaantastbaar. Terwijl Erika Riemann ruim 10 jaar gevangen zat om haar versiering van Stalins propaganda poster, liet een van de arbeiders die het standbeeld moest weghalen een brokstuk ervan in zijn jaszak glijden…Stalins Bart ist ab.

In Cafe Sybille aan de Karl-Marx-Allee ligt Stalins Bart tentoongesteld in een kleine vitrine (over de authenticiteit wordt gediscussieerd). De directeur van Gedenkstätte Hohenschönhausen vertelde me twee weken geleden dat het fysieke overblijfsel van het standbeeld, Stalins Bart, een object van strijd is geweest tussen de Gedenkstätte en Cafe Sybille. Het maakt nu deel uit van de tentoonstelling in Cafe Sybille over de geschiedenis van de Karl-Marx-Allee en is in zekere zin verworden tot een relikwie van het communisme. Een (n)osta(l)gisch object. In de vroegere Stasi-gevangenis zou het een andere betekenis krijgen. Het zou een symbolische overwinning zijn om dit brokstuk van Stalins standbeeld naast Erika Riemann’s boek ‘Stalins Bart ist ab’ te kunnen leggen. Een geruïneerd standbeeld naast een geruïneerd leven.

Zowel in Cafe Sybille als in Gedenkstätte Hohenschönhausen wordt de authenticiteit van objecten en herinneringen ingezet om de geschiedenis verbonden met deze plaatsen te bewijzen en bevestigen. De strijd om Stalins Bart staat symbool voor de strijd om de ‘werkelijke’ geschiedenis van de DDR. Maar wat is authenticiteit? En bestaat er zoiets als werkelijke geschiedenis? Is de geschiedenis van mensen die hebben geleden meer waar(d) dan andere? Ik denk niet dat er op deze vragen antwoorden bestaan die recht doen aan de complexiteit van mensenlevens. De enige manier om geschiedenis te begrijpen is door te aanvaarden dat het geen reeks feiten is, maar de (veranderlijke) uitkomst van een voortdurende strijd tussen herinneren en vergeten.

Mirjam Dorgelo

Mirjam Dorgelo is masterstudente sociale en culturele antropologie aan de VU. In de Berlijn Blogs vertelt ze over haar indrukken in Berlijn, waar ze onderzoekt hoe de relatie tussen fysieke plekken in de stad en ervaringen van burgerschap onder voormalig Oost-Berlijners zich over de afgelopen veertig jaar heeft ontwikkeld. Haar blogbijdragen verschijnen ook op haar eigen weblog en op Zwerfpost.

2 Comments

Your email address will not be published. Required fields are marked *