Door Tijo Salverda “De elites moeten ons redden.” Want, zo luidt de vooronderstelling, “in een democratische samenleving zijn het de elites die de beschaving hoog moeten houden en het goede voorbeeld moeten geven.”
In het artikel, “Veel parallellen PVV en fascisme” (De Volkskrant, 2 november jl.), worden opnieuw dezelfde argumenten gebruikt zoals de laatste tijd wel vaker als het over de huidige situatie in Nederland gaat. Maar hebben we de elites eigenlijk wel nodig voor onze redding?
Laat ik vooropstellen dat ik a priori niets tegen elites heb. Ook ga ik me hier niet mengen in de argumentatie van filosoof Rob Riemen m.b.t. Geert Wilders. Maar over de “gewenste” rol van de elites wil ik wel wat zeggen. Vooral ook omdat ik me voor kan stellen dat onder een groot deel van de bevolking een sentiment heerst dat het niet goed gaat met Nederland, dat omgangsvormen verslechteren en dat we veel minder van elkaar tolereren. Maar als je dat wilt verbeteren, dan zou ik me niet alleen richten op de “voortrekkersrol” van elites.
De geschiedenis leert ons dat elites vaak degenen zijn die verandering tegenhouden. En bovendien hun eigen positie meestal aanzienlijk belangrijker vinden dan die van de meerderheid van de bevolking. Democratie hebben we niet zo zeer te danken aan de elites, wel – mede – aan bepaalde groepen in de elites (of de lagen net er onder) die het voortouw namen in veranderingsprocessen. Deels kwam dit voort uit idealen. Maar deels ook uit machtsstrijd aan de top. Met steun van de massa wordt je invloed per slot van rekening groter. En dan helpt strijden voor algemeen stemrecht en belangen van de hele bevolking natuurlijk. Met als resultaat, alle voordelen van de huidige democratie. Dat vervlakking daarvan een keerzijde is, zoals Riemen betoogt, lijkt me nog geen reden de invloed van elites te vergroten.
Bovendien suggereert de voortrekkersrol van de elites een nogal merkwaardige tweedeling. Ten eerste, alsof elites niet door dezelfde algemene cultuur en maatschappij worden beïnvloed als de rest van de samenleving. Het zijn per slot van rekening ook gewoon mensen. Dus ook elites gedragen zich irrationeel en kennen onbeleefde omgangsvormen, al is het soms alleen maar door hautain gedrag. Ten tweede suggereert het dat elites de enige zijn met fatsoen en moraal. En dus noodzakelijk om “het volk” aan de hand te nemen. Dit lijkt me gezien het voorafgaande een discutabele vooronderstelling.
Waarschijnlijk heeft een verslechtering van omgangsvormen veel meer te maken met het verkeerde voorbeeld. Op straat, de televisie en ook in de Tweede Kamer. Slecht gedrag doet slecht volgen. Het wordt de norm. Zowel linksom of rechtsom heeft het dan weinig zin om met de term elite te gaan strooien. Wat dan wel de juiste oplossing is? Ik zou het met deze complexe problematiek ook niet gelijk weten. Maar wat in ieder geval telt zijn onze algemene en dagelijkse omgangsvormen. En daar valt nog wel wat terrein te winnen. Reken dan niet louter op de elites. Het gaat om mensen met visie, met durf, ongeacht afkomst, die het goede voorbeeld geven. Niet omdat er een wens is om “het volk” op te voeden. Maar omdat de wens is net zo bejegend te worden als je anderen bejegent. Deze mensen moeten zeggen: “Zou dit niet een goede manier van omgaan met elkaar zijn? Zijn dit niet de geestelijke waarden waar we in onze zwaar bevochten democratie voor moeten strijden?” En dan uiteraard zelf wel de daad bij het woord voegen!
Tijo Salverda is antropoloog aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is aan de VU gepromoveerd op een onderzoek naar elites in Mauritius. Op standplaatswereld schreef hij eerder over onder meer de heimelijke liefde van economen en bankiers en de kredietcrisis.