De ‘primitieve’ logica van ons marktdenken

Door Daan Beekers In deze tijd van crisis wordt het nieuws gedomineerd door die schijnbaar onvoorspelbare, onstuimige en buitengewoon eigenzinnige entiteit: ‘de markt’. Nieuwspresentatoren en analisten buitelen over elkaar heen met vragen als ‘Wat doet de markt?’ ‘Hoe reageert de markt?’ en ‘Wat vindt de markt daarvan?‘ Inderdaad, het lijkt erop dat die nukkige markt een eigen wil heeft die wij alleen maar lijdzaam kunnen ondergaan. Eigenlijk is dit een heel vreemde gedachte. Maar voor antropologen niet geheel onbekend. Want lijkt die voorstelling van een zelf handelende markt niet erg veel op het animistisch geloof, dat lang gezien werd als de ‘oervorm’ van alle religie?

Animisme is het toekennen van leven en agency (een capaciteit tot zelfstandig handelen) aan niet-menselijke verschijnselen als stenen, maskers, rituele voorwerpen of andere objecten, planten of dieren. Het duidt op het geloof dat ook schijnbaar levenloze objecten en niet-menselijke organismen een ziel bezitten (anima is Latijn voor ‘ziel’ of ‘geest’). Sir Edward B. Tylor, één van de grondleggers van de moderne antropologie, zag het animisme als de vroegste vorm van religie. Volgens hem was het kenmerkend voor de ‘primitieve cultuur’ die wij in het Westen achter ons hadden gelaten, maar die nog te vinden was in zogenaamde ‘niet-westerse’ samenlevingen.

Latere antropologen hebben Tylors theorie bekritiseerd vanwege de daarin besloten aanname van een eenduidige evolutie van ‘primitieve’ naar ‘moderne’ cultuur. Bovendien, zo stelt Tim Ingold in zijn mooie artikel ‘Rethinking the animate, re-animating thought’, hebben onze antropologische voorvaders de samenlevingen die ze bestudeerden vaak niet goed begrepen. Volgens Ingold waren hun theorieën over animisme in feite het product van een eigen, westerse, fascinatie over een mogelijk ‘animating principle, that may be lodged in the interior of physical objects, causing them to go forth and multiply’. De echte animisten, stelt hij dan ook, zijn de westerlingen die erover dromen leven op Mars te vinden.

Toch hebben Tylors ideeën het westerse denken over ‘primitieve’ cultuur verregaand beïnvloed. Het geloof dat levenloze dingen zelf kunnen handelen en daarmee macht over mensen kunnen uitoefenen, wordt nog vaak gezien als kenmerkend voor ‘niet-westerse’ samenlevingen in bijvoorbeeld Afrika en Zuid-Amerika. De westerse samenleving zou daarentegen gekenmerkt worden door rationaliteit en wetenschappelijk denken. Animisme gold dus lang, en doet dat misschien nog steeds, als een denkwijze die de ‘primitieve’ van de ‘beschaafde’ wereld onderscheidt.

Des te opmerkelijker is het dat één van de grondslagen van die moderne, ‘beschaafde’ wereld, de vrije markt, gekenmerkt wordt door voorstellingen die, inderdaad, heel goed in de definitie van animisme lijken te passen. En eigenlijk gaat dit marktdenken nog verder dan het geloof in de bezieling van bijvoorbeeld stenen. De markt is immers niet zo concreet als een steen, maar een uitermate abstract concept dat verwijst naar een heel systeem van economische transacties. Het is aan zo’n vage entiteit dat wij een verregaande capaciteit tot handelen toekennen. Bovendien lijkt die mysterieuze markt een grote macht over ons uit te oefenen. We zijn allemaal afhankelijk van de nukken en grillen van dat onstuimige systeem, dat verworden is tot een soort levend wezen in ons denken.

Tim Ingold heeft dus gelijk: ook, misschien wel juist, in het moderne denken spelen animistische voorstellingen een rol. Sterker nog, zulke voorstellingen kleuren niet alleen onze fantasieën over buitenaards leven, maar ook ons denken over die – juist heel aardse – markt, een bij uitstek ‘moderne’ dimensie van onze cultuur. In sommige opzichten zijn we helemaal niet zo veel rationeler dan de zogenaamde ‘primitieve’ volken die Tylor bestudeerde. Mensen hebben meer met elkaar gemeen dan ze vaak zelf denken.

Daan Beekers is promovendus aan de Afdeling Sociale en Culturele Antropologie van de VU. Hij doet onderzoek naar de geloofsbeleving van jonge moslims en christenen in Nederland. Op dit moment is hij als onderzoeker te gast bij het Zentrum Moderner Orient in Berlijn. Zie ook zijn eerdere berichten op Standplaats Wereld. 

 Zie ook Tijo Salverda’s bankiers en de kredietcrisiscultuur en de berichten over de financiële crisis op dit weblog.