Skip to content

De slavernij – eenvoudig?

Door Markus Balkenhol

Sinds drie weken zendt de NTR op Nederland 2 de documentaires ‘De Slavernij’ en ‘De Slavernij Junior’ uit. Het is voor het eerst in de Nederlandse televisiegeschiedenis dat er zo veel aandacht is voor de Nederlandse rol in de trans-Atlantische slavernij. Op zichzelf is dat al een heugelijk feit: het betekent dat de kennis over dit onderbelicht onderdeel van de Nederlandse geschiedenis verbreed wordt, en dat er wellicht een discussie op gang komt. Een kritische omgang met het eigen verleden past een natie die zichzelf als liberaal, progressief, en tolerant beschouwt.

Maar er zijn ook problemen rondom deze uitzendingen. Te beginnen met het eerste woord, nog voordat de eerste scène van de documentaire haar loop heeft genomen: het woordje ‘De’. Dit woordje is verwarrend. Het woord ‘de’ suggereert namelijk dat de serie over een specifiek geval van slavernij gaat, een unieke gebeurtenis uit de geschiedenis van de mensheid. Zoals ‘de’ Verlichting, of ‘de’ Piramides. Of, in dit geval, ‘de’ trans-Atlantische slavernij en niet ‘de’ Egyptische slavernij uit de Bijbel.

Maar de serie gaat niet alleen om een specifiek geval. Hij gaat over slavernij in het algemeen. Alleen wel met bijzondere aandacht op het Nederlandse aandeel aan de trans-Atlantische slavernij. In de aankondiging van de eerste aflevering, op de website, is dan ook te lezen: ‘Slavernij is van alle tijden, van alle kleuren en van alle werelddelen, en nog steeds is er slavernij op de wereld.’ In deze zin is het woordje ‘de’ dus ineens weggevallen. Het is ‘slavernij’. Ineens is het dus heel algemeen gehouden. In de eerste aflevering horen wij dan ook dat Nederlanders zowel mensen tot slaaf maakten als ook zelf tot slaaf gemaakt werden; dat er vroeger geen tot slaaf gemaakten in Nederland waren, maar dat er vandaag wél mensen in Nederland tot slaaf gemaakt worden. Is dat dan allemaal hetzelfde? Is slavernij werkelijk van alle tijden, voor alle kleuren, en alle werelddelen hetzelfde? Is het allemaal ‘de’ slavernij? De serie zegt van wel, maar tegelijkertijd ook van niet.

Direct aan het begin wordt een onderscheid gemaakt tussen ‘moderne slavernij’ en ‘slavernij’. Het is een raar onderscheid, want als slavernij voor iedereen hetzelfde is, waarom moet er dan een kwalificatie van ‘modern’ gemaakt worden? Het woordje modern is bovendien een zeer problematische kwalificatie, omdat het veronderstelt dat de trans-Atlantische slavernij niet modern is geweest. Dat deze vorm van slavernij eigenlijk buiten de westerse moderniteit staat. Daarentegen is keer op keer aangetoond hoe de trans-Atlantische slavernij onlosmakelijk onderdeel was van de ontwikkeling van moderne natiestaten in Europa en de grondslag van de Europese welvaart is geweest.

Misschien kun je mij verwijten dat ik een muggenzifter ben. Ik denk echter dat muggenzifterij nodig is, wil je een complex fenomeen als slavernij begrijpen. Anders wordt het moeilijk om een zinvol onderscheid te maken tussen bijvoorbeeld (krijgs)gevangenschap, dwangarbeid, slavernij, bezetting door een ander land (na 1945 werd de Duitse bezetting van Nederland ook wel eens als slavernij omschreven, net als de bezetting van Nederland door Spanje in de zestiende en zeventiende eeuw), of zelfs de Holocaust.

In een discussie deze week, met de makers van de serie, gaf de regisseur aan dat er voor deze titel, met de slavernij in enkelvoud, was gekozen om ‘De Slavernij’ herkenbaar in een rij te plaatsen met de eerder door de NPS uitgezonden serie ‘De Oorlog’. Het is een interessante uitspraak, zeker omdat het in ‘De’ oorlog om een zeer specifieke oorlog gaat, en niet om oorlog in het algemeen. Het is in die zin eveneens opmerkelijk dat de makers van ‘De Oorlog’ niet ook voor dezelfde openingszin hebben gekozen: ‘Oorlog is van alle tijden, van alle kleuren, en van alle werelddelen’.

Wellicht is het allemaal toch niet zo eenvoudig.

Markus Balkenhol is PhD student aan de Vrije Universiteit en bij het Meertens Instituut. Hij doet onderzoek naar cultureel erfgoed, in het bijzonder naar het cultureel geheugen van de slavernij in Nederland. Eerder schreef hij op standplaatswereld over Een tuintje in mijn hart en de herdenking van de slavernij en het fileprobleem.

8 Comments

  1. EAM EAM

    Goede blog post! En het is zeer zeker geen muggenzifterij. Wat ik mis in de serie is hoe de eilanden Sint Maarten, Saba, Sint Eustacius, Aruba en Bonaire passen in de geschiedenissen van het Nederlands imperialisme en de trans-Atlantische slavernij. Deze eilanden (net als het aandeel van Nederland in de slavenhandel in het Oosten) worden volledig buiten beschouwing gelaten. In hoeverre kun je dan spreken van een “volledig beeld”? De keuzes die gemaakt zijn m.b.t. het narratief zijn van belang; het is daarom belangrijk om kritisch te zijn.

  2. Pieter Pieter

    Daarentegen is keer op keer aangetoond hoe de trans-Atlantische slavernij onlosmakelijk onderdeel was van de ontwikkeling van moderne natiestaten in Europa en de grondslag van de Europese welvaart is geweest.

    Dit is een aanname en is zeker geen historisch feit! Een land zoals Duitsland heeft nauwelijks koloniën gehad en was rond de 19de eeuw toch een van de landen in Europa met de hoogste economische groei.

    • Niemand die me vroeg wat ik aan het doen was die blijft bij mij haengn als ik je verhaal twee keer lees. kan er niet goed bij waarom.

  3. EAM EAM

    Nauwelijks koloniën gehad? Het gebruik van “nauwelijks” vind ik tekenend, en het past precies in de verteltrant van de NTR serie. Het Duitse imperialisme stond weliswaar niet op gelijke voet met het Britse, maar om nu te doen alsof het koloniaal aandeel van Duitsland niet significant was, is – om het zacht uit te drukken – misleidend.

  4. Maaike Maaike

    Mooie observaties Markus! Het is echter niet verbazend dat de gemiddelde televisiemaker minder lang over zo’n onderwerp (en de formulering) nadenkt dan een gespecialiseerde academicus. Dat zal bijna elke promovendus herkennen. Op Holland Doc zijn momenteel allerlei documentaires te zien waarin slavernij vanuit verschillende oogpunten belicht wordt. Misschien geeft dat een genuanceerder beeld, of maakt het de zaken – terecht -ingewikkelder…

  5. Dhoya (ORG) Dhoya (ORG)

    Hola!

    Ook Al Jazeera zendt momenteel een reeks over slavernij uit, Slavery: A 21st Century Evil (vorige week begonnen). Het zal je prikkelen te horen dat ook deze serie spreekt over moderne slavernij, alhoewel er niet over DE slavernij wordt gesproken. Vandaag (denk ik) krijgt Nederland er van langs wat mensenhandel betreft. Amerikaanse ambassadeur Miller vergelijkt het legaliseren van prostitutie met argumenten van de transatlantische Neerlandsche slavendrijvers.

    “The Dutch believe that they’re being very sophisticated and regulating,” stelt hij. “This is the same approach they took back in the 17th century. The Dutch used to boast about how they had the healthiest slave ships, the best ventilation and the best rations … but slavery went on and on. All their talk about regulation was an excuse to avoid abolition.”

    Schrijf jij de recensie?

    Meer weten: http://english.aljazeera.net/programmes/slaverya21stcenturyevil/

  6. K. K.

    Vanavond besteedde ook Nieuwsuur aandacht aan ‘moderne slavernij’, waarbij gerefereerd werd naar het werken in de agrarische sector, prostitutie en horeca. Hierbij werd de academische wereld niet genoemd.
    Slavernij in de 21ste eeuw, het is onderwerp van vele gesprekken onder PhDs. Zinnen als ‘het slaafje van de prof.’ en ‘werken voor ‘n hongerloontje’ komen daarbij geregeld aan bod. Recentelijk bleken verschillende profs aan de VU hun PhDs een ‘verbod op vakantie’, een ‘verbod op ‘n sociaal leven’, en sterker nog, een ‘verbod voor zwangerschap’ te hebben opgelegd. Moderne slavernij, noem ik dat!

  7. […] het cultureel geheugen van de slavernij in Nederland. Eerder schreef hij op standplaatswereld over de serie “De Slavernij”, Een tuintje in mijn hart en de herdenking van de slavernij en het fileprobleem. Share […]

Leave a Reply to Maaike Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *