Door Peter Versteeg Het idee dat inheemse volken een wijsheid en spiritualiteit kennen die ‘wij in het westen’ al lang geleden zijn kwijtgeraakt, is een populaire gedachte in het circuit van alternatieve spiritualiteit, waar reikhalzend wordt uitgekeken naar mogelijkheden om inspiratie en ‘verbinding’ te vinden. De recente documentaire Down to Earth, die momenteel op veel plaatsen in Nederland te zien is, is daar een voorbeeld van. Spirituele glossy Happinez nam als eerste de film op sleeptouw met speciale vertoningen. Met Down to Earth willen de makers expliciet een boodschap uitzenden.
De documentaire verhaalt over een maatschappelijk succesvol jong stel dat het verlangen heeft om met hun gezin meer in verbinding met de natuur te gaan leven. Ze besluiten naar Noord Amerika te vertrekken, waar zij enkele jaren op een afgelegen plek in het bos wonen. Daar komen zij in aanraking met Native Americans en hun religie. Grote indruk maakt de ‘medicine man’ Nowaten op hen. Een Wisdom Keeper, een Keeper of the Earth, noemen zij hem. En ze worden benieuwd naar andere Earth Keepers in de wereld. Het wordt een reis naar regio’s waarvan zij vermoeden dat daar de ‘tribal sages’ zich zullen bevinden. We zien Masai in Kenia, een sjamaan in de Andes, oorspronkelijke Australiërs, Japanse Ainu, en ook een Ierse ‘sage’.
De titel Down to Earth heeft een duidelijke connotatie: spiritualiteit is niet iets zweverigs of onpraktisch, maar is juist iets wat vanzelfsprekend bij het leven zou moeten horen. “Spirituality is three things: One, it’s common sense; two, a sense of humour; and three, more common sense,” zoals de filmeditor zei tijdens de Q&A. Toch wordt niet direct duidelijk wat de boodschap is en wie deze mensen zijn die in beeld gebracht worden. Volgens de makers gaat het om gewone mensen die niet in de belangstelling staan die een boodschap vertellen door de wijze waarop zij leven. “Un-affected by man-made laws, man-made religion or the distorting layers of the ego, they share a clear and transcendent vision on life on planet Earth.” Er wordt dus vooral duidelijk wat de wijzen nìet zijn. Waar men naar zoekt is ‘spirit’, ‘bezieling’, ‘verbinding’. Maar wat is dat? Treffend is een genezingsritueel bij een groep San in Namibië. We horen en zien dat de trance waarin de sjamaan gaat zwaar is en risicovol, maar wat er precies gebeurt vertelt de film niet. Zo wordt er steeds gezinspeeld op het bestaan van een diepe wijsheid die zij wel maar wij niet hebben.
Down to Earth is zonder meer een vorm van Romantische cultuurkritiek zoals we dit meer aantreffen binnen alternatieve spiritualiteit. Het hele project vindt haar oorsprong in een gevoel van vervreemding en het verlangen om ‘uit het systeem te breken’. Voorbij de wetten en religie van mensenhanden is er een leven van verbinding met de natuur en andere mensen.
De benadering van de religieuze repertoires in deze documentaire is perennialistisch te noemen, oftewel het terugbrengen van verschillen naar een verondersteld niet-reduceerbare kern. Paul Heelas identificeerde dit als een van de wezenskenmerken van alternatieve holistische spiritualiteit. Ook het optreden van de Earth Keepers is enigszins perennialistisch in beeld gebracht. Met uitzondering van Nowaten wordt geen van de personen met naam en afkomst geïntroduceerd. We zien slechts een plaatsaanduiding. Zo lijken al deze mensen samen te smelten en teruggebracht te worden tot de essentie van ‘de wijze’.
De cultuurkritiek van de makers paart zich met die van de Earth Keepers. Althans, dat is het frame. Het is ingewikkeld om naar inheemse volken te kijken en niet te denken aan de eeuwenlange achterstelling en onderdrukking – en alle negatieve gevolgen van dien – waar zij mee te maken hebben. De meeste ‘stammen’ waar de makers op bezoek gaan lijken in de maatschappelijke marge te leven. Welke invloed hebben deze ervaringen op hun spiritualiteit? In de documentaire horen we hier niet over, maar daar is het de makers ook niet om te doen. We zien een Aboriginal vrouw die jongeren opvangt die vast zijn gelopen in de Australische samenleving. De jongeren leren hier allerlei zaken over de ‘oude’ manier van leven. Zou dit geen manier zijn waarop inheemse Australiërs zich verzetten tegen discriminatie en uitzichtloosheid?
Tijdens de interviews draagt Nowaten een sweater met daarop het logo van indigenous 
rights. Welke rol speelt het inheems zijn en de problematiek die daarmee verbonden is in zijn verhaal? Hedendaagse Native American religie kan niet goed begrepen worden zonder de traumatische geschiedenis van Native Americans en moet misschien wel opgevat worden als een verwerking en herstel van dit trauma. Sinds de jaren zestig is er een opleving van Native American identiteit die zich zowel uit in spirituele belangstelling als in politiek protest. Wat er aan verzet leeft wordt wellicht vooral op een spirituele wijze gearticuleerd. Het is de subtekst die bij alle interviews met inheemse spirituele leiders ontbreekt.
Down to Earth is een mooie, sfeervolle documentaire die de harten van spirituele zoekers zal weten te veroveren. Het zingevingsprobleem van de makers zit echter een verstaan van andere problemen in de weg. Daarmee is Down to Earth een onvolledige film geworden die de nodige context en urgentie mist.
Peter Versteeg is universitair docent aan de Afdeling Sociale en Culturele Antropologie
Wat mij betreft mag de volgende president een Indiaan zijn.
Interessant om te lezen dankjewel en ik ben het met Fred van Oosten eens kom maar op met die Indiaanse president! Zij die hebben geleden en uit hun innerlijke wonden wijsheid hebben opgedaan vertrouw ik meer dan degenen die weinig leed in hun leven hebben ondervonden. Die hebben namelijk weinig ervaring opgedaan door levenslessen en denken dan wel dat ze een ander moeten vertellen hoe het moet. Zoals ons lachebekje Rutte 😉