Door Claire van de Graaff – Als eerstejaars studente Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie heb ik een bijbaantje bij de ´Heineken Experience´, waarvoor ik regelmatig word ingezet bij het tappen en uitserveren van bier bij manifestaties. In oktober van dit jaar werd ik uitverkoren om mee te gaan naar de Rugby World Cup 2011 in Nieuw Zeeland dat door Heineken gesponsord werd. Vanuit mijn werkplek, de Heineken VIPbox in het Eden Park Stadion van Auckland, heb ik vier wedstrijden kunnen aanschouwen die gespeeld werden voor 60.000 uitzinnige toeschouwers. Voorafgaand aan twee van die wedstrijden heb ik de uitvoering van een ritueel gezien dat voor kippenvel zorgt: de haka dans door het nationale rugbyteam van Nieuw Zeeland, de All Blacks.
Mijn studie antropologie, die ik in september van dit jaar begonnen ben, bleek na slechts enkele weken al zijn vruchten af te werpen. Als beginnend antropoloog heb ik met extra aandacht dit ritueel geobserveerd en zodoende kon ik het vergelijken met de ideeën van George Gmelch (2000) over de rol en betekenis van rituelen in het honkbal in de Verenigde Staten.
Haka is de naam voor verschillende typen ceremoniële dansen van de Maori uit Nieuw Zeeland. Door middel van een bepaald soort van deze dansen vraagt men de goden om hun zegen voor een succesvolle afloop van bijvoorbeeld de oorlog, een jacht, of in dit geval een rugbywedstrijd. De dans wordt op een vaste plek in een groep uitgevoerd en bestaat uit het collectief maken van bepaalde bewegingen van het lichaam en het gezicht, zoals het rollen met de ogen en het uitsteken van de tong; ook worden er teksten uitgesproken en grommende geluiden gemaakt [zie bijvoorbeeld: http://www.youtube.com/watch?v=kjVqZkDZrgg&feature=fvst].
Naast het Nieuw Zeelandse team voeren ook de rugby ploegen van Fiji, Samoa en Tonga voor aanvang van elke wedstrijd een eigen rituele dans uit. De gewoonte staat vanwege het intimiderende karakter de laatste jaren bloot aan steeds meer kritiek, vooral vanuit Europese hoek.
Tegenwoordig is de haka die uitgevoerd wordt door het Nieuw Zeelandse rugbyteam misschien wel het bekendst. Deze haka heet de ‘Ka Mate’ en de oorsprong ervan zou liggen rond 1820, toen Maori leider Te Rauparaha op de vlucht was voor een vijandige stam. Tijdens die vlucht herhaalde Te Rauparaha telkens de woorden “ka mate, ka mate” (ik sterf, ik sterf). Uiteindelijk kwam hij terecht bij een bevriende stam en vroeg de leider, een vriend, hem te verstoppen. Zijn vriend stemde toe en Te Rauparaha was in veiligheid.
Zeker van het feit dat hij in leven zou blijven herhaalde hij de woorden “ka ora, ka ora” (ik leef, ik leef) en “tenei te tangata puhuruhuru nana nei i tiki mai whakawhiti te ra” (dit is de harige man die de zon terugbracht zodat ze weer kon schijnen). De ‘harige man’, ook bedoeld als moedige man, was eigenlijk zijn vriend die hem bescherming gaf. De zon die weer scheen was een toespeling op het feit dat hij weer een toekomst en een dag te leven had.
Tijdens het kijken naar de haka voorafgaand aan de eerste halve finale tussen Nieuw Zeeland en Australië zag ik overeenkomsten tussen het uitvoeren van deze dans en het artikel ‘Baseball Magic’ van Gmelch, waarover ik enkele weken daarvoor een presentatie had gehouden in mijn bachelorwerkgroep. In dit artikel bespreekt Gmelch verschillende vormen van ritueel gedrag bij honkbalspelers: van pruimtabak kauwen tot het eten van kip en van het dragen van de juiste schoenen tot het niet wassen van ‘gelukskleren’; het zou allemaal bijdragen aan het winnen van een wedstrijd. Gmelch vergelijkt dit geloof in de kracht van rituelen – hij spreekt van ‘bijgeloof’ – met de rituelen van vissers op de Trobriand Eilanden voordat zij de zee op gaan.
De bekende antropoloog Malinowski liet in zijn beschrijving van deze rituelen zien dat naarmate er meer risico in het spel is, het geloof in rituelen belangrijker is. Wanneer Trobianders gaan vissen op de lagune, waar weinig wind is en altijd vis, maken zij veel minder gebruik van rituelen dan wanneer zij gaan vissen op zee, waar de uitkomst van de vangst veel meer afhankelijk is van factoren als wind en stroming. Zo ook wordt in het honkbal door de spelers met de meest onzekere activiteiten als het werpen en slaan van de bal meer belang gehecht aan de rituelen dan bij het lopen.
Twee keer heb ik de Ka Mate gezien, maar de indrukwekkendste van de twee ging vooraf aan de finale van het toernooi op 23 oktober, gespeeld door Nieuw Zeeland en Frankrijk. Er hing vanzelfsprekend veel van die wedstrijd af en de spanning was om te snijden. De internationale rugbybond heeft regels opgesteld voor het verloop van de haka: de rugbyregels schrijven voor dat beide teams zich bij het uitvoeren van een haka opstellen achter de tienmeterlijn op hun eigen speelhelft, de lijn die zich op tien meter aan weerszijden van de middenlijn bevindt. Toen het Nieuw Zeelandse team de haka uitvoerde, liep het Franse team hand in hand op hun tegenstander af en overschreed daarbij niet alleen de tienmeterlijn, maar ook de middenlijn. Volgens de Franse aanvoerder Thierry Dusautoir stonden sommige van zijn spelers zo dicht bij hun Nieuw Zeelandse tegenstanders dat ze elkaar een kus hadden kunnen geven. Een reactie op de haka zoals die van het Franse team is de afgelopen decennia wel vaker vertoond.
Volgens de aanvoerder van het Nieuw Zeelandse team, Richie McCaw, hadden zij op de reactie van de Fransen gerekend. Volgens de Maori traditie is het zelfs beter als de tegenstander zich roert, dan wanneer zij er onbewogen naar kijkt. Hieruit blijkt dat de haka inderdaad bedoeld is om de kans op succes te vergroten maar ook om de tegenstander te imponeren.
Ik was in ieder geval geïmponeerd en of de Fransen dat ook waren of niet, de Nieuw Zeelanders wonnen.
Claire van de Graaff. E-mailadres: clairevandegraaff@hotmail.com
Gmelch, G. (2000). Baseball Magic. Geraadpleegd op http://windward.hawaii.edu/facstaff/dagrossa-p/articles/Baseballmagic.pdf.
Ik woonde een paar jaar in Nieuw Zeeland.
De Haka gaf me iedere keer kippenvel , ik had hem graag geleerd willen hebben. Onze Maorie vrienden deden de Haka bij allerlei gelegenheden zoals een welkom een afscheid gewoon blij en opgewonden bv op een feest .maar zoals je aangeeft oorspronkelijk is bet een uitdaging aan de vijand. De uitgestoken tong betekend ; ik ga je vlees proeven…