Door Freek Colombijn – Vers van de pers: het eerste schoolboek antropologie voor middelbare scholieren! Achter de saaie titel Een kennismaking met antropologie gaat een levendig boek schuil, geschreven door Laura van Diermen en Laura van Deventer. Beide auteurs zijn antropoloog en hebben ervaring in het middelbaar onderwijs. Van Diermen deed aan de UvA een Bachelor in antropologie. Ze werkt bij Seneca aan het ontwikkelen van nieuw lesmateriaal en geeft voorlichting over mentale gezondheid aan leerlingen in het middelbaar onderwijs en aan studenten op het MBO. Van Deventer deed een Bachelor en Master in antropologie aan de Vrije Universiteit en is docent maatschappijwetenschappen op het Sint Nicolaaslyceum in Amsterdam.
Het boek bereikt twee doelen. Ten eerste leren gebruikers ervan ontzettend veel over hoe samenlevingen functioneren en waarom mensen met elkaar omgaan op de vele manieren dat wij dat doen. Ten tweede leren ze veel over antropologie. Het laatste hoofdstuk gaat zelfs expliciet in op de vraag: “Antropologie, is dat iets voor mij?”. Antropologie is altijd een studie die veel belangstellenden trekt, maar die ook deels onbekend is. Zelfs voor beginnende studenten kan de studie een gok zijn. Wie echter op de middelbare school met deze module gewerkt heeft, heeft een goed beeld van de studie en de toepassingsmogelijkheden van antropologie.
Het boek begint met twee inleidende hoofdstukken over wat antropologie is en hoe antropologen onderzoek doen. Daarna volgen vijf thematische hoofdstukken over cultuur, identiteit, het lichaam, religie, en macht en sociale ongelijkheid. Het achtste hoofdstuk is een casus waarin de verschillende onderwerpen bij elkaar worden gebracht en de samenhang tussen de thema’s, voor zover niet al duidelijk geworden, wordt benadrukt. Dit hoofdstuk gaat over migranten die Europa proberen binnen te komen en met illegale middelen worden teruggestuurd. De laatste twee hoofdstukken gaan over de vragen waarom de wereld antropologen nodig heeft en de reeds genoemde vraag of antropologie iets voor jou, de lezer, is.
Ik vind het boek zeer geslaagd. In 84 pagina’s worden ontzettend veel thema’s behandeld. Toch had ik had nergens het gevoel dat de complexiteit van sociale processen ernstig geweld werd aangedaan. De auteurs schrijven in korte, heldere zinnen, zoals van auteurs van een schoolboek verwacht mag worden.
Mijn eerstejaarsstudenten worden soms stapel van het eindeloos bevragen en in twijfel trekken van antropologische inzichten. Op een universitaire opleiding is dat noodzakelijk om een kritische houding te bevorderen, maar studenten hebben soms ook behoefte aan helderheid. Wat dat betreft geeft dit boek meer duidelijkheid. Zo geven de auteurs een overzicht van zes functies van religie en dat is het dan. Punt uit. Op de universiteit zullen bij zo’n strikte scheiding van de functies vraagtekens worden gezet, maar het overzicht is wél prettig overzichtelijk.
Een sterk punt van het boek is dat het de lezer schijnbaar achteloos meeneemt over de hele wereld, ‘making the exotic familiar and the familiar exotic’. Door meermaals krantenartikelen als basis van een uitleg te nemen wordt tussen de regels door benadrukt dat antropologie over de wereld van vandaag gaat. Tegelijkertijd gaan de auteurs de pijnlijke koloniale oorsprong van de discipline niet uit de weg.
Een ander sterk punt is dat doorlopend naar voorbeelden is gezocht die herkenbaar kunnen zijn voor scholieren. De auteurs behandelen bijvoorbeeld het onderzoek van Sinan Çankaya onder de Nederlandse politie. Agenten met een achtergrond als etnische minderheid voelen zich soms veiliger op straat dan binnen het corps, waar ze zich buitengesloten kunnen voelen. Hoe werken uitsluitingsmechanismes? Iedereen krijgt hier vroeger of later mee te maken, hoewel natuurlijk niet in gelijke mate en niet op dezelfde gronden. Heel veel voorbeelden uit het boek kunnen met een kleine vertaalslag relevant worden gemaakt voor de belevingswereld van scholieren.
Het boek zit verder vol met leuke oefeningen, zoals observatie-opdrachten en uitnodigingen om te reflecteren op de eigen positionaliteit. Bij het hoofdstuk over religie staat bijvoorbeeld de opdracht: “Kies een religieuze groep in je woonplaats die je interesseert en zoek informatie op hun website: zijn er bijvoorbeeld foto’s van rituelen? Als ze een gebouw hebben waar ze samenkomen, ga ernaartoe en als het kan naar binnen en noteer welke symbolen je kan herkennen.” Bij het hoofdstuk over ongelijkheid staat: “Beschrijf een situatie waarin jij een voordeel hebt gehad vanwege privileges of waarin je juist een nadeel hebt ondervonden vanwege het niet-bezitten van een privilege.” En: “Welke vinkjes ontbreken er volgens jou in de zeven vinkjes lijst van Joris Luyendijk?”.
Is er dan niets op dit boek aan te merken? Niet veel, maar ik zou een index hebben toegejuicht. Wellicht dat gebruikers ook geholpen zouden zijn met het duidelijk maken van de verschillen tussen antropologie en andere sociale wetenschappen of een studie als rechten. Het belangrijkste punt van kritiek is echter dat het boek mijns inziens te weinig ingaat op de grenzen die het milieu aan onze samenleving stelt. Wellicht is milieuschade nog niet het grootste probleem voor middelbare scholieren, maar het is onvermijdelijk een kernprobleem van onze samenleving.
Hopelijk draagt het boek bij aan een versterking van de antropologie in Nederland en zullen meer scholieren een goed onderbouwde keuze maken voor de studie antropologie.
Laura van Diermen en Laura van Deventer, Een kennismaking met antropologie: Een module voor het vak maatschappijwetenschappen. Harderwijk: Seneca (2023). ISBN 9789492716620. Prijs € 12,99.
Freek Colombijn is universitair hoofddocent op de afdeling Sociale en Culturele Antropologie van de Vrije Universiteit.