Door Freek Colombijn. Van 27-29 maart vond in Nederland de “1st Biennial International Conference on Moderate Islam in Indonesia” plaats. De conferentie was georganiseerd door de Nederlandse afdeling van Nahdlatul Ulama (NU). NU is een traditionele, Soennitische beweging in Indonesië, die claimt 40-90 miljoen leden te hebben (de cijfers verschillen nogal). De eerste dag vond plaats op de Vrije Universiteit, waarna de conferentie zich verplaatste naar Den Haag, Leiden en Badhoevedorp.
De conferentie was deels een interne NU aangelegenheid, maar had vooral op de eerste dag een duidelijke boodschap aan de buitenwereld. De Islam is groter dan het Midden-Oosten en, sterker, de meeste Moslims komen niet uit de Arabische wereld. De Indonesische Islam, of Islam Nusantara, is een tolerante, niet-gewelddadige Islam.
De term Islam Nusantara heeft volgens mij beperkte analytische waarde. Nusantara is een Indonesisch woord om de Maleise Archipel aan te duiden, maar wat daarvan de buitengrens is, is niet duidelijk. De Islam in Indonesië is, uiteraard, gevarieerd. De Amerikaanse antropoloog Clifford Geertz maakte het onderscheid tussen santri en abangan. Santri Moslims zijn mensen die de Islamitische leer strikt volgen; ze zijn vooral in steden te vinden. Abangan Moslims hebben Islam vermengd met Hindoeïstische en animistische elementen en wonen vooral op het platteland. Bijvoorbeeld, in 1985 zag ik zelf hoe een Islamitische boer in West Java bij de rijstcultuur de Hindoeïstische rijstgodin Dewi Sri vereerde door in de hoek van zijn sawah een klein offer te plaatsen. Zijn geloof in moderne techniek werd hier ook mee vermengd, want een leeg pak kunstmest was kunstig vervlochten met het verder van overwegend bamboe gemaakte offer. Hoewel deze boer een typisch voorbeeld van Abangan is, wordt het Abangan-Santri onderscheid tegenwoordig door de meeste antropologen te kunstmatig en schematisch gevonden om recht te doen aan de complexe religieuze werkelijkheid. Naast de (vermeende) Santri en Abangan zijn er ook nog Islam Statistik, moslims die alleen voor de vorm Islam opgeven als godsdienst, omdat je bij de Indonesische bevolkingsregistratie altijd een godsdienst moet vermelden. Kortom, de term Islam Nusantara mist precisie.
Hoewel het analytische nut van Islam Nusantara volgens mij dus heel beperkt is, is de centrale boodschap van de conferentie een belangrijke: “Mensen, denk er even aan, Islam is meer dan een groep zelfmoord Jihadisten uit het Midden Oosten”. Het punt werd vooral door de vele Indonesische sprekers gemaakt, maar ook door Ruard Ganzevoort, die bij de opening de Vrije Universiteit vertegenwoordigde. Na afloop was er wel enige discussie wat hij precies gezegd had: dat het kiezen voor een tolerante, vrijzinnige Islam óók een radicale keuze genoemd kan worden, of dat ook een radicale Islam tolerant kan zijn. Beide interpretaties van Ganzevoorts woorden passen echter in het algemene punt dat Islam veel diverser en toleranter is dan het beeld dat in Westerse media geschetst wordt.
Behalve om de inhoud was de eerste conferentiedag ook de moeite waard als een interculturele ontmoeting tussen Nederlanders en Indonesiërs. Er waren ongeveer 200 deelnemers en de meesten kwamen uit Indonesië, of waren Indonesiërs werkend in Nederland. Indonesië leek even de VU te hebben overgenomen. Bij de plenaire opening van de conferentie werd het Indonesische volkslied gezongen (maar gelukkig niet het Wilhelmus, want ik vrees dat een deel van de Nederlandse aanwezigen daar geen raad mee had geweten). Veel aanwezigen waren in batik gekleed en met een topi op (een eenvoudige, zwarte hoed door mannen gedragen bij Islamitische gelegenheden). We begonnen te laat, omdat we moesten wachten op een aantal hoogwaardigheidsbekleders. De belangrijke sprekers groetten voor en na hun korte wandeling naar het spreekgestoelte de eregasten op de eerste rij. Dit waren bijna alleen mannelijke ‘keynote’ sprekers (maar zo’n gender bias is helaas niet alleen typisch Indonesisch en komt ook in Nederland veel voor). De mannelijke dominantie kon maar gedeeltelijke gecompenseerd worden door het optreden van een dans- en zanggroep van ex-stewardessen van Garuda Airlines. Een spreker gaf zijn presentatie in het Arabisch, met een Engelse vertaling op de powerpoint, wellicht om te laten zien dat hij wel degelijk geschoold was in klassieke Islam.
Tot slot kan ik twee persoonlijke details noemen. Ik werd door een man aangesproken die zei: “hé, ik heb je twee weken geleden nog gezien bij de carfree-day in Surabaya”. En ik leerde de mooie Nederlands-Indonesische term “katrol usia” (usia=leeftijd): het naar hoe het je uitkomt laten zakken of ophalen van de leeftijd die je bij instanties opgeeft. Wat mij betreft was deze conferentiedag over een vreedzame Islam in alle opzichten geslaagd.
Freek Colombijn is universitair hoofddocent bij de afdeling Sociale en Culturele Antropologie van de Vrije Universiteit Amsterdam.