Jongens, heb je het al vernomen: Sinterklaas en Zwarte Piet worden mogelijk ‘cultureel erfgoed’

Zoals ook in eerdere jaren, laait de onenigheid over de zwarte-piet-figuur opnieuw op. StandplaatsWereld doet ook graag een duit in het zakje, middels twee bijdragen van Duane Jethro en Rhoda Woets. De positie dat het slechts om een lieve en onschuldige traditie gaat, wordt betwist.

Door Rhoda Woets  In het NRC van 24/25 november schaart publiciste Heleen Krul (Opinie & Debat) zich kritiekloos achter de poging van het Sint Nicolaas Genootschap om hun held te verheffen tot officieel erfgoed.[1] Crul roept op om 5 december uit te roepen tot een nationale feestdag en schrijft: “Het wordt dan ook tijd de viering van zijn verjaardagsfeest, met alles wat daarbij hoort, veilig te stellen door hem een vaste verblijfsvergunning te geven via de (UNESCO) lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed.” Die verblijfsvergunning heeft Sint volgens haar dik verdiend omdat de in Spanje woonachtige Turk zich keer op keer heeft aangepast (…) aan maatschappelijke veranderingen in Nederland. Maar a) het is toch op zijn minst curieus te noemen dat een feest dat al eeuwen gevierd wordt en populairder is dan ooit, bescherming nodig zou hebben. Bescherming was tot nu toe vooral nodig voor diegenen die de discussie rond Zwarte Piet aanzwengelden en (doods)bedreigingen ontvingen. En b) het is de vraag of Sint zich door de eeuwen heen wel echt heeft aangepast aan de plurale Nederlandse samenleving gezien de batterij zwartgeschminkte witmannen die in zijn kielzog meevaren. Hallo heilige, Uw knecht is zo 1850!

Maar misschien heeft Sinterklaas zich juist wel aangepast door Zwarte Piet te handhaven. Namelijk aan een tijd waarin veel mensen behoefte hebben aan het bevriezen van tradities en het veilig stellen van culturele symbolen. Het betitelen van Sinterklaas als erfgoed lijkt te wijzen op de angst om de ‘eigen’ culturele identiteit te verliezen in een tijd van mondialisering en het opgaan in grotere politiek-economische verbanden. Sinterklaas wordt hiermee steeds meer een essentialistisch symbool voor ‘het’ Nederlands erfgoed en ‘de’ Nederlandse cultuur. Zo beweerde Rita Verdonk enkele jaren geleden al dat iedereen die trots is op Nederland Sinterklaas zou moeten vieren. Het maken van erfgoed gaat altijd gepaard met processen van in- en uitsluiting, alsook met onenigheid over vorm en betekenis. Erfgoed heeft vaak tot doel om de nationale identiteit te versterken maar dat wordt in een mondiale wereld van toenemende culturele diversiteit steeds problematischer. Door mee te doen met deze traditie bewijst iedereen zijn of haar loyaliteit aan Nederland: het wordt steeds meer een nationale test. If you are not with us, you’re against us, zoiets. Tegelijkertijd wordt elke kritiek op Zwarte Piet van de hand gewezen als onrechtmatig vanuit de emotionele redenering dat ‘allochtonen’ het recht niet hebben om ‘onze’ culturele tradities te bekritiseren. Er worden actieve scheidslijnen getrokken tussen ‘wij’ en de Ander hoewel het idee achter het feest is dat Sinterklaas zijn stoomboot aanmeert voor iedereen. Een Amerikaanse vriendin die de discussie over Zwarte Piet wilde aangaan kreeg te verstaan dat zij als ‘buitenlander’ geen recht van spreken heeft. Dat ze al jaren in Nederland woont en via haar kinderen met alle aspecten van de traditie in aanraking komt, doet er blijkbaar niet toe. Wanneer Crul schrijft over het Sinterklaasfeest als sociaal bindmiddel, dan rijst de vraag of zij wel beseft hoeveel Nederlanders (en niet Nederlanders) ieder jaar worden buitengesloten van een traditie die zij in de huidige vorm niet kunnen en willen vieren.

In hetzelfde artikel veegt de directeur van het van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed, Ineke Strouken, bezwaren tegen Zwarte Piet van tafel met het argument dat de knecht tegenwoordig een ‘manager’ is. Dat de verhouding tussen meester en knecht de laatste decennia minder hiërarchisch is geworden, doet niets af aan het feit dat Zwarte Piet’s uiterlijk is ontstaan rond 1850 toen de slavernij nog niet was afgeschaft. Zoals ik in een eerdere blog schreef, voert zijn karikaturale uiterlijk direct terug op afbeeldingen van de ‘neger’ zoals we die kennen van oude reclames en het zwartepietenspel. Dat het poldermodel zijn intrede heeft gedaan in de Spaanse huishouding is een stilzwijgende erkenning dat een onderdanige zwarte knecht aanpassing vereiste. Piet mag dan nu een ‘manager’ zijn, kinderen voelen feilloos aan wie er de baas is. Een onderzoekje mijnerzijds onder een tiental kinderen leverde een weinig verrassende conclusie op. Strouken’s argument is een van de vele vergoelijkingen om een discriminerende performance te laten rijmen met een positief zelfbeeld van Nederland als tolerant en antiracistisch[2] (zie van Dijk 1998: 130).

Oh ja Sint, op de VU hebben medewerkers genoeg van managers. Als U ze meeneemt naar Spanje dan slaan we twee vliegen in één klap: de zwarte-pieten-managers kunnen worden vervangen en de VU wordt niet langer bestuurd als ware het een pepernotenfabriek.

Rhoda Woets is als post-doc verbonden aan de afdeling Sociale en Culturele Antropologie van de Vrije Universiteit waar zij zich bezighoudt met de circulatie en toe-eigening van zowel handgeschilderde als gedrukte Jezus beelden in het publieke en private domein in Ghana. In September 2011 promoveerde zij aan dezelfde universiteit met een proefschrift over hedendaagse kunstenaars in Ghana.