Wat hebben een loods op de Nederlandse hei en een café in Sarajevo met elkaar gemeen? Over de realisatie van een Heterotopia in het dromen over Utopia.

Door Gerwin Peelen. Terwijl ik in Sarajevo zit ontspint zich in mijn thuisland een nieuwe tv-serie: Utopia. Vijftien mensen worden op een afgelegen terrein gezet en mogen hun eigen, ideale, wereld creëren. Het klinkt als een sociologisch experiment. Helaas is het een tv-serie en moeten er dus wat spelelementen in worden gestopt wat de academische waarde van het experiment teniet doet. Bovendien laat de dagelijkse uitzending ons maar een deel zien: wat is in scene gezet en wat wordt weggelaten? Niemand zit te wachten op een integrale uitzending van een potje Rummikub. De serie is een paar weken onderweg en er hebben al redelijk veel verbale confrontaties tussen de deelnemers plaatsgevonden. De ingebouwde eliminaties zorgen bovendien voor een politiek steekspel. De intro van het programma geeft aan dat er geen regels zijn maar het is bijna ondenkbaar dat er in het geheel geen democratisch element inzit. Het zou tot behoorlijk wat commotie leiden als één persoon een dictatuur vormt en vervolgens het monopolie van geweld uitoefent op de andere kandidaten. Dus helemaal vanaf nul zullen de deelnemers niet beginnen.

Maar is het überhaupt mogelijk om een Utopia te bouwen?  Volgens Foucault (1986) is dit niet het geval omdat een Utopia geen echte plek heeft, het is een denkbeeldige droomwereld. Toch zijn er in elke samenleving elementen die als ideale uitgangspunt iets van een Utopia hebben. Het utopisch beeld is om een wereld zonder criminelen te hebben, een gevangenis moet daar een steentje aan bijdragen. Of het laten herleven van een nationale  glorietijd, zoals de Gouden Eeuw, in bijvoorbeeld een museum. Deze plekken die een blik werpen op die droomwereld zijn buiten de ‘normale’ gang van een samenleving geplaatst. Maar ze hebben tegelijkertijd ook een echte plek. De gevangenis is hier het mooiste voorbeeld van. Het bevindt zich in een samenleving maar heeft als doel om de mensen in de gevangenis buiten de samenleving te houden.

Foucault (1986) noemt deze plekken  ‘Heterotopias’, als tegenhanger van de droomwereld van Utopia. In mijn onderzoek in de Bosnische hoofdstad Sarajevo doe ik onderzoek naar zo’n heterotopia, een ietwat achtergelegen en verborgen café tussen de overgebleven ruïnes van de oorlog. Ik probeer te achterhalen op welke manier dit café zich als heterotopia neer zet en hoe de mensen van het café dit interpreteren in hun dagelijks leven. De eigenaar van het café vertelt me vaak enthousiast over welke etniciteiten, professies en leeftijden er allemaal in het café komen. Foto’s van Tito hangen aan de muur en de eigenaar vindt het belangrijk dat de mensen samen kunnen eten, drinken en lachen. Hij hoopt dat zijn café het kleinschalige voorbeeld is voor een vreedzaam Bosnië, nee voor een vreedzame wereld. Dat afkomst of inkomen niet uitmaakt in de plaats waar je bent maar dat we allemaal gelijk zijn. Dat lijkt een utopie maar is beter te begrijpen als heterotopia. Net zoals de tv-serie, want een plek waar mensen weggestemd worden heeft toch weinig met een utopische wereld te maken.

– Foucault, M., & Miskowiec, J. (1986). Of other spaces. diacritics, 16(1), 22-27.

Gerwin Peelen doet onderzoek in Sarajevo voor zijn masterthesis Culturele Antropologie en probeert antwoord te krijgen op de vraag hoe de bezoekers van een alternatief café omgaan met de verschillende narratieven in de Bosnische samenleving, en hoe het café zichzelf etaleert als alternatieve plek. Volg zijn ontwikkelingen op www.bureaubosnie.wordpress.com