Skip to content

Wat is er aan de hand in de Arabische wereld?

Protest in Tunis (door Nasser Nouri)

Door Erik van Ommering … hoor ik u denken deze dagen! Nu eens geen heibel tussen Palestijnen en Israëliërs, maar revolutie in Tunesië, opstand in Egypte, rellen in Jemen, demonstraties in Jordanië, protesten in Libanon – waar gaat dat heen? Vanuit mijn positie als onderzoeker in het laatstgenoemde land zal ik een poging in de richting van een antwoord wagen – waarbij ik me bewust ben van de snelheid waarmee de huidige gebeurtenissen mijn relaas ongetwijfeld zullen inhalen. Hierbij nu eens een macro-analyse door een antropoloog!

Een van de voornaamste kenmerken van de omwentelingen in genoemde landen is het verzet tegen gevestigde politieke machtsblokken die zich al decennia concentreren rond een of enkele personen. Tot zijn aftreden op 14 januari jl. zat Ben Ali 24 jaar in het presidentiële zadel van Tunesië. (Op het moment van schrijven nog) president Mubarak houdt al sinds 1981 de touwtjes in handen in Egypte. Jordanië kent een monarchie die weinig kaas gegeten heeft van politieke vernieuwing, terwijl Saleh zich reeds sinds 1978 de eerste en enige president van Jemen mag noemen. Libanon is een verhaal apart – ik durf te zeggen dat het land sinds het uitbreken van de burgeroorlog in 1975 juist een chronisch gebrek heeft gehad aan overtuigend centraal bestuur .

De sterke leiders van de Arabische wereld hebben zich zo lang staande weten te houden door een repressief beleid en het loskoppelen van economische hervorming en politieke vernieuwing. Alhoewel elk van deze landen formeel als democratie te boek staat, hoeven we ons bij vrije en eerlijke verkiezingen niet al te grote illusies te maken. Oppositiepartijen zijn doorgaans verboden, onafhankelijke media worden monddood gemaakt, en critici van regimes brengen doorgaans meer tijd door in de bak of het buitenland dan in het parlement.

De geschiedenis leert echter dat elk repressief regime een verloopdatum kent: een moment waarop de druk van onderop groter wordt dan veiligheidsdiensten, censuur, en intimidatie kunnen behappen. Soms lijkt dat moment aangebroken maar wordt de gang naar hervorming alsnog de kop ingedrukt – zie de protesten in Iran in 2009. Waar het de Iraniërs (nog) niet lukte om de zeggenschap over hun eigen land te vergroten, lieten de Tunesiërs gedurende de afgelopen weken zien hoe een revolutie er volgens het boekje uitziet: massaal de straat op ondanks dreiging en verbod, en niet tevreden met vlugge concessies maar doorzetten tot het uiteindelijke doel gerealiseerd is: een nieuw regime dat verkiezingen zal uitschrijven, de censuur afschaft, en grotere vrijheden zal garanderen voor elke burger. Natuurlijk valt het te bezien wat er van deze beloftes daadwerkelijk terecht komt: zoals het een goed dictator betaamt, heeft Ben Ali er voor gezorgd dat er nauwelijks of geen capabele landsbestuurders voorhanden zijn. Voor Tunesië liggen er dus spannende tijden in het verschiet!

Datzelfde geldt op het moment van schrijven voor Egypte, Jordanië, en Jemen – al is in deze landen de horde van het omverwerpen van de oude macht vooralsnog niet genomen. Duidelijk is wel dat het Tunesisch voorbeeld een sterke impuls betekent voor de mensen die vandaag demonstreren, waarbij ze de avondklok negeren en de dood riskeren. Daarmee komen we bij een factor die van fundamentele betekenis is tijdens de huidige gebeurtenissen: de rol die nieuwe media zoals Twitter en Facebook spelen, zowel in de praktische organisatie van protest, als ook in het verspreiden van symbolen die aansporen tot verzet. Het iconische verhaal van de Tunesische jongeman die zichzelf in brand stak uit frustratie over het gebrek aan kansen en vrijheid in zijn land, gaf immers het laatste duwtje dat nodig was om een enorme politieke omwenteling in gang te zetten! Deze symbolische daad van verzet en opoffering, verspreid via de sociale media, vindt nu navolging en weerklank in de wijde regio.

Naast genoemde media speelt ook de in Qatar gevestigde Arabische nieuwszender Al Jazeera een rol van betekenis in het aanwakkeren van protest, middels uitgebreide en emotionele verslaggeving uit de diverse landen. Dat in tegenstelling tot Westerse media die vaak van afstand en met weinig lokale bronnen de gebeurtenissen volgen: hoe vaak zegt onze NOS niet “Al Jazeera meldt…”? (Ik ben overigens benieuwd wat de communicatiewetenschappers te melden hebben over de eigen agenda’s van media die zo’n faciliterende en catalyserende werking hebben. Is er sprake van daadwerkelijke democratisering doordat mensen middels nieuwe vormen van informatie-uitwisseling eerder en effectiever het heft in eigen hand kunnen nemen, of zit er nog een addertje onder het gras?)

Niet alleen de Arabische media winnen aan betekenis in de regio, ook op internationaal politiek gebied vindt er een machtsverschuiving plaats weg van traditionele Westerse mogendheden, met name de Verenigde Staten en Frankrijk. Deze landen hielden sterke leiders nogal eens de hand boven het hoofd omdat zij zelf profiteerden van stabiliteit en steun in hun ‘strijd tegen het terrorisme’. Het Westen staat natuurlijk met haar neus bovenop de omwentelingen, maar in feite kijkt men toe vanaf de zijlijn, in afwachting van welke partij als winnaar uit de bus komt, en zonder daarin nog langer een beslissende stem te hebben. Dat is nogal anders dan hoe de verhoudingen tot enkele jaren geleden lagen!

Terwijl Westerse mogendheden vanaf de zijlijn hun gebruikelijke mantra over gematigdheid, geweldloosheid, en mensenrechten opdreunen, dringen regionale machten als Saoedi-Arabië, Iran, Syrië en Turkije zich in hun plaats en spelen de eerste viool bij het herscheppen van het Midden-Oosten. Dat het Westen hier aan politieke macht inboet heeft niet alleen te maken met haar relatieve economische achteruitgang, maar minstens zoveel met een geloofwaardigheidprobleem dat in het Midden-Oosten extra uitgemeten wordt. Kort gezegd: als Irak en Afghanistan zich voorstellen wat het Westen hen aan vrijheid en democratie te bieden heeft, laat dan maar zitten! Dat de uitkomsten van de politieke omwentelingen die we nu zien binnen de Westerse ideaalplaatsjes zullen vallen, lijkt dus niet zeer waarschijnlijk. Des te meer omdat islamistische bewegingen, zoals de Moslimbroederschap in Egypte, een belangrijke rol spelen in de protesten. Ik kan niet anders zeggen dan dat het enerverend is om getuige te zijn van de manier waarop de Arabische wereld het heft in eigen hand neemt in het herscheppen van haar eigen politiek-sociaal bestel!

Afijn, we hebben het nog nauwelijks over Libanon gehad, het land dat eens als het Zwitserland van het Midden-Oosten bekend stond, maar de afgelopen decennia geteisterd is door instabiliteit, sektarisch geweld, en (militaire) bemoeienis van buitenaf. Ik heb al aangegeven dat de huidige onlusten in Libanon niet in hetzelfde plaatje passen als de gebeurtenissen elders in de Arabische wereld. Natuurlijk zijn ze daaraan gelieerd, en strekt hun relevatie tot ver buiten de grenzen van de kleine republiek. Zo is de manier waarop Hezbollah zich ontwikkelt tot regeringspartij exemplarisch voor de regionale weerslag van geopolitieke machtsverschuivingen. Benieuwd om hier meer over te horen? In een volgend bulletin doe ik het u uit de doeken!

Erik van Ommering is promovendus aan de afdeling Sociale en Culturele Antropologie (VU). Hij doet onderzoek naar de invloed van gewelddadig conflict op de ontwikkeling van kinderen binnen het basisonderwijs in Libanon, waar hij nu is. Hij schreef eerder over onder meer zijn onderzoek in Libanon.

13 Comments

  1. feltvale feltvale

    Salaam Erik,

    Hartelijk dank voor deze inzichtelijke bijdrage! Eèn van de interessante observaties die je doet is dat nieuwe media een steeds belangrijker rol spelen in volksbewegingen. Dit is iets wat je ook in Kashmir veel ziet. Daar is, net als in China, helaas wel te zien dat ook deze in beginsel alle grenzen overschrijdende “wapens van de zwakken” sterk ingeperkt worden door repressieve autoriteiten.

    Tegelijkertijd lijkt het me terecht om, zoals jij doet, de zuiverheid van de motieven van de (Westerse) media die de boodschappen van demonstranten filteren kritisch te bevragen. Toch geloof ik dat de verslaggevers van CNN wel degelijk geëngageerd zijn. Zie bijvoorbeeld het prachtige item dat er werd uitgezonden over de jonge Egyptische demonstrante Noha:

    http://edition.cnn.com/video/#/video/world/2011/02/02/damon.egypt.young.woman.cnn?hpt=C2

    Noha, die al dagen heeft doorgebracht op het Tahrir plein in Caïro zegt vol enthousiasme over het plotseling breken van de stilte in haar land: “The people themselves are amazed. We stay in the streets until it’s over. It’s a people’s revolution; it doesn’t have to do anything with politics even or religion.”

    Het ga je goed, beste Erik!

    Thomas

  2. Ton SAlman Ton SAlman

    Beste Erik,
    Prachtig stuk, en zeer ‘pertinente’, zoals ze hier in Bolivia zeggen. Je observatie over de rol van de ‘nieuwe media’ sprak me het meeste aan, omdat het verwijst naar wat antropologen aan ons begrip van dit soort situaties kunnen bijdragen: wie zijn die mensen? Wat zijn hun geschiedenissen, ervaringen, percepties van de dingen? Want bindt ze? Wat motiveert ze? Welke verwachtingen hebben ze? Welke risico-afweging maken ze? Hoe functioneert leiderschap? Welke voorbeelden, iconen inspireren ze? En bijzonder intrigerend: hoe goed zijn mensen, in termen van beweegredenen, idealen en onderlinge netwerken, voorbereid op wat komen gaat: de strijd om hegemonie, het gevecht voor de eigen agenda – de dingen die zonder twijfel de belangrijke protagonisten van het protest nu reeds bezighouden….. (of ben ik nu te optimistisch, en zie ik autocratische regimes vallen vóórdat het werkelijk gebeurt…)
    Ik hoop méér te lezen!
    saludo,
    Ton

  3. Laura Laura

    Hi Erik,
    prachtig, ik ben nu bezig met de voorbereiding van mijn les aan 4V morgen. Thema? Het verschil tussen democratie en dictatuur. Jouw goedgeschreven (!) stuk komt schitterend van pas.
    Dank!
    Salaam 🙂
    Laura

  4. Carmen Carmen

    Hoi!
    Een boeiend stuk! Ik ben benieuwd wat je over Libanon gaat schrijven.
    Ik ben echter terughoudend met conclusies over de rol van de nieuwe media. Ik heb nog niet veel over de belangrijkste vragen gehoord: Wie gebruikt welke media? En hoe? Met welk doel (informatie verspreiden/opdoen? organiseren? elkaar steunen en aanmoedigen?)? Ik weet dat mensen in Egypte massaal sms’en en mobiel bellen. Maar met toegang tot internet of smartphones (dat heb je dus nodig voor facebook en andere sociale netwerken) zit het anders volgens mijn indrukken uit Egypte, Syrië en Palestijnse Gebieden.
    Tijdens de gebeurtenissen in Iran in 2009 werd er ook van een Twitter Revolutie gesproken. Maar achteraf bleek dat de meeste twitters van mensen kwamen, die niet de gebeurtenissen hadden bijgewoond en vaak ook niet in Iran waren.
    Een leuk onderwerp voor onderzoek!
    Carmen

  5. Emma Emma

    Hey Erik! Dank voor je interessante stuk. Ik ben zelf ook heel benieuwd of er in Syrie nog reacties gaan komen. Hoewel er wel acties lijken te ontwikkelen, verwacht ik net als Joshua Landis (http://www.joshualandis.com/blog/?p=8255#comments) dat Syriers gewaarschuwd zijn door de gebeurtenissen in Irak. Aangezien de verhoudingen met Egypte al niet te geod waren, kan het misschien juist een versterking van Syrie gaan betekenen binnen de Arabische wereld. Waaar wie weet?
    P.S Ik ben ook heel benieuwd naar je Libanon ervaringen!

  6. Laura Laura

    Hey Erik – ik heb je artikel geprint en uitgedeeld aan de hele klas . Beter kon ik het niet uitleggen 😉

  7. […] Standplaats Wereld Spring naar inhoud HomeOver onsStuderenAgendaUitgelichtEnglish ← Wat is er aan de hand in de Arabische wereld? […]

  8. Erik Erik

    Beste Thomas, Ton, Laura, Emma, Carmen, en anderen,

    Hartelijk dank voor de reacties! Jullie werpen interessante vragen op, met een focus op de rol van (nieuwe) media in de huidige opstanden.

    Thomas, ik ben het volledig met je eens wanneer je zegt dat Westerse media ook geëngageerde en oprechte berichtgeving brengen. De verslaggevers ter plaatse staan dicht op de mensen en zij werken onder moeilijke omstandigheden – zie de heksenjacht op journalisten die de afgelopen dagen in Egypte is losgebarsten. Hun werk verdient, naast kritische reflectie, niets dan lof. Helaas is het internet in Zuid-Libanon niet sterk genoeg om je filmpje af te spelen.

    Ton, inderdaad, antropologen kunnen een belangrijke bijdrage leveren in het inzichtelijk maken van de percepties, motivaties, en verwachtingen van de mensen die de straat opgaan. Persoonlijk vraag ik me af: wat zou ik doen in zo’n situatie? Hoe en wanneer kom je ertoe om je idealen boven je persoonlijke veiligheid te stellen, en ben je dapper genoeg om regens van stenen, blokken beton, klappen, en misschien wel erger te trotseren? Dit behelst een complexe risico-afweging waarin persoonlijke omstandigheden, groepsprocessen, leidersrollen, fysieke en economische structuren, communicatiemogelijkheden, etc. elkaar zodanig moeten versterken dat lijfsbehoud ondergeschikt wordt gemaakt aan de drang tot hervorming. Wie gaat dit onderzoeken? 🙂

    Laura, wat een eer, en erg leuk om te weten dat jouw leerlingen met deze thematiek bezig zijn! Daaruit, en uit de vele reacties die ik op dit bericht heb gekregen, blijkt wel dat het Hollandse publiek nog niet Arabische-wereld-moe is, waar ik wel eens voor vrees in het huidige politieke klimaat. Intussen concentreert de nieuwsredactie van de VU zich op het punt dat de uitkomsten van de opstanden waarschijnlijk niet binnen de Westerse ideaalplaatjes zullen vallen (http://www.fsw.vu.nl/nl/nieuws-agenda/nieuws/2011/arabische-opstanden-leiden-niet-tot-westers-ideaal.asp). Wat denken jouw leerlingen daarvan?

    Carmen, je stelt heel legitieme kanttekeningen bij de euforie over het gebruik van Twitter etc. Ook dit moet zeker nader onderzocht worden. Wel valt het me op hoeveel mensen er in het Midden-Oosten met Blackberries en andere smartphones zwaaien. De technologie loopt hier niet of nauwelijks achter vergeleken bij Nederland – al is er natuurlijk een grote onderklasse die zich nooit een telefoon kan veroorloven. (Wanneer ik hier mijn antieke toestel te voorschijn haal waarmee je nog niet eens een foto kan maken, leidt dat dikwijls tot hilariteit :))

    Emma, terecht de vraag: who is next? In Soedan wordt inmiddels gedemonstreerd, de Algerijnse president zal binnenkort de inmiddels 19 (!) jaar durende noodtoestand opheffen, en voor dit weekend staan er protesten in Syrië op het programma. Ik ben héél benieuwd hoeveel mensen aan die oproep gehoor gaan geven – daarmee kunnen we meteen Carmen’s punt onder de loep nemen: gaan die 14.000 facebook-supporters van een vreedzame Syrische revolutie daadwerkelijk de straat op, of is dit een voorbeeld van cyber-politiek vanuit de luie stoel die niet vertaald wordt in daadwerkelijk verzet?

    Nogmaals dank voor jullie bijdragen. Wordt vervolgd!

  9. Goed , echt goed geschreven artikel . Wat de “sociale media” aangaat …. ik zet hier wel mijn kanttekeningen bij . De stekker was eruit . Dus geen internet , en dat is iets wat je op straat niet kan gebruiken . Dus waarom . Smartphones , sms , ja , daar kan ik me wel wat bij voorstellen . Voor ons westerlingen is en blijft het natuurlijk lastig om achter de feiten aan te lopen en te analyseren . Maar wat we hier zien is dat niet *bijna* hetzelfde als de val van de muur en het openbreken van het Oostblok , met dezelfde mensenmassa’s die , omdat zij niets meer te verliezen hadden , ook de straat opgingen ? Massaal . Zonder angst .
    Mensen zijn en blijven kuddedieren . Als er 10000 man op dat plein staan komen er vanzelf 20000 bij . Dat zie je overal . En de heersers , tirannen , dictators van weleer weten ook wel dat het op 1 keer afgelopen is .
    De mensen in Egypte , hadden op een kleine “rijke” klasse na , niets te verliezen . Een star re4gime heeft de bevolkingsexplosie niet opgevangen . Duizenden jongeren zitten zonder toekomst en / of perspectief . Dan gaan die vroeg of laat de straat op . Maar het is en blijft moeilijk te analyseren : er zijn teveel variabelen . Wie begon het geweld ? Kleine ingehuurde groepjes , knokploegen , aanstichters ? Vroeg of laat zal het uitkomen . Ik geloof nooit dat het merendeel van die massa uit was op geweld of destructie .
    Tekenend is wel , en ik was er echt van geschrokken , dat een politiebusje vol inreed op een groep mensen waar 4 of 5 mensen de dood vonden ( donderdagavond op CNN ) Zomaar . Het zal voor diezelfde politie lastig worden dit te verklaren en wie heeft hiertoe opdracht gegeven ? Toch misschien weer die kleine gewelddagige kliek die in ( het geheim ) opdracht van Mubarak handelde om de chaos te vergroten , het geweld buitensporig te laten worden en zo Mubarak alle kaarten in handen te geven om ook gewelddadig in te grijpen ?
    Ik weet het niet en nogmaals , er is hier ook een hele andere cultuur waar wij als “westerlingen” tegen aan kijken . Ik oordeel niet , ik hoop echter dat dit land , net zoals meerdere in die regio , hun geschiedenis niet te schande maken en misschien toch een soort van democratie vormen zodat de kinderen in die landen ook nog iets van toekomst hebben . Zo hou je een volk tevreden .

  10. […] Wat is er aan de hand in de Arabische wereld? | Standplaats Wereld Door Erik van Ommering … hoor ik u denken deze dagen! Nu eens geen heibel tussen Palestijnen en Israëliërs, maar revolutie in Tunesië, opstand in Egypte, rellen in Jemen, demonstraties in Jordanië, protesten in Libanon – waar gaat dat heen? Vanuit mijn positie als onderzoeker in het laatstgenoemde land zal ik een poging in de richting van een antwoord wagen – waarbij ik me bewust ben van de snelheid waarmee de huidige gebeurtenissen mijn relaas ongetwijfeld zullen inhalen. Hierbij nu eens een macro-analyse door een antropoloog! […]

Your email address will not be published. Required fields are marked *