Door Saskia Stehouwer
Hoe kunnen mensen hun geest dekoloniseren? Die vraag stond centraal in de oratie die Stephen Ellis op woensdag 23 september uitsprak in de aula, daarmee zijn ambt aanvaardend als FSW Desmond Tutu Hoogleraar op de gebieden Jeugd, Sport en Verzoening. In het bijzonder had Ellis’ vraag betrekking op Zuid-Afrika.
Lange tijd (en wie weet nog steeds wel) was het vrij gebruikelijk voor Europeanen en Amerikanen om Afrikanen niet alleen als de bewoners van een ander continent te zien maar ook als mensen die in een andere fase van de geschiedenis leefden, een fase waar Europa en Amerika reeds overheen gegroeid waren. Vanaf de tijd dat de slavernij werd afgeschaft werd het bon ton om ‘beschaving’ naar Afrika te brengen. Na 1945 nam dit de vorm aan van ontwikkelingshulp, en het ‘achterstandsdenken’ dat hieraan ten grondslag lag werkt ook in onze tijd nog door. Zo noemde de voormalige minister-president van Groot-Brittannië Tony Blair Afrika ooit ‘a scar on the conscience of the world’ (Porteous 2008).
Zuid-Afrika is anno 2009 niet de regenboognatie waar Desmond Tutu van droomde. De economische ongelijkheid en hoge criminaliteitscijfers zijn zorgwekkend. Al heel lang benadrukt Tutu het belang van verzoening voor Zuid-Afrika, maar hij realiseert zich ook dat verzoening niet alleen ‘sorry’ zeggen is, maar hand in hand moet gaan met restitutie. En zolang de blanken nog steeds meer rijkdom en privileges genieten dan het grote merendeel van de zwarte bevolking, kan die verzoening niet compleet zijn.
Veel Zuid-Afrikanen ervaren burgerschap dan ook niet als iets dat voor iedereen gelijk is, maar een beetje zoals de schillen van een ui. Ze zien sommige burgers als onderdeel van de meest centrale laag; anderen hebben minder rechten vanwege hun geografische of etnische afkomst. Arme immigranten uit de rest van Afrika worden als vrijwel rechtenloos beschouwd. Zuid-Afrika is niet langer betrokken bij een gewone oorlog of zelfs een guerilla-oorlog, maar het is een land geworden dat in oorlog is met zichzelf.
In de jaren 80 van de vorige eeuw lukte het de oppositie om de wereld te doen geloven dat alle sociale spanningen in Zuid-Afrika voortkwamen uit het apartheidssysteem. Ellis pleit ervoor om dit andersom te bekijken: de sociale spanningen die voortkwamen uit een moeilijk verleden leverden diverse onderdrukkende systemen op, waarvan apartheid de ergste en meest recente verschijningsvorm was.
Zo is Ellis ook van mening dat we de koloniale periode niet moeten beschouwen als de as waar de hele Afrikaanse geschiedenis om draait. Het geweld dat zo diep is ingebed in de Zuid-Afrikaanse samenleving kan daarom beter niet geïnterpreteerd worden als het bewijs van een niet geslaagde bevrijding, maar als de uitkomst van een scala aan kwesties die verweven zijn met de Zuid-Afrikaanse maatschappij.
De sleutel om je geest te dekoloniseren, zegt Ellis, is om het verleden niet af te wijzen maar er verantwoordelijkheid voor te nemen. Afrikanen waren niet volstrekt passief of willoos tijdens de kolonisatie en bovendien was die periode een fase in een veel langere geschiedenis van betrokkenheid bij de rest van de wereld. Daarnaast bestaat er geen ‘authentiek Afrika’ dat onaangetast door de tijd ligt te wachten om wakker gekust te worden. Zowel Europeanen als Afrikanen moeten een nieuwe visie ontwikkelen op de geschiedenis van een relatie die te vaak voornamelijk wordt bezien door het prisma van de koloniale overheersing. Gelukkig heeft Stephen Ellis de komende vijf jaar de tijd om de academische gemeenschap in Zuid-Afrika en Nederland te assisteren bij dit nieuwe dekolonisatieproces!
Saskia Stehouwer is projectleider bij SAVUSA, het Zuid-Afrika-instituut van de VU en doet promotie onderzoek naar moderne Zuid-Afrikaanse poëzie bij het VU Institute for the Study of Culture, Religion and Society (VISOR) .