Door Maarten Deprez
Deze zomer, op het internationale Esperanto-Jongerencongres, liet Alvaro, een Braziliaanse appartementsgenoot, me mate (niet te verwarren met het Engelse werkwoord) proeven. Ik kende mate als een thee?achtige, maar erg bittere, drank, waarschijnlijk op een verkeerde manier gebrouwen van het groene kruid, yerba mate, dat een kennis eens voor me had gevonden in een Antwerps natuurwinkeltje.
Al had ik de hoop nog niet helemaal opgegeven er, met veel oefenen, aan gewend te raken en ooit met plezier aan het traditionele metalen rietje, de bomba of bombilla, te zuigen, toch stond het glazen potje met een restje kruid me al meer dan een jaar uit te lachen omdat ik de moed niet kon opbrengen het nog eens te proberen. Het was dan ook met een angstig voorgevoel dat ik, deze keer, een eerste slokje nam.
Dat slokje bleek een aangename verrassing te zijn, een nog steeds lichtjes bitter, maar drinkbaar en, eerlijk gezegd, zelfs lekker vocht dat mijn keel kwam binnenstromen. Bovendien viel er nog heel wat meer te ontdekken rond dit goddelijke drankje, dat het middelpunt vormt van een fascinerend stukje Zuid?Amerikaanse cultuur.
Als nationale drank van Argentinië, Paraguay en Uruguay, die ook in omliggende landen gedronken wordt, is mate alomtegenwoordig in die regio. Buiten Zuid?Amerika blijft het iets bijzonders, hoewel het — vooral onder mensen die op zoek zijn naar gezonde voeding — niet geheel onbekend is in Europa en de VS. (Via google stoot je bijvoorbeeld op verhitte debatten over het al dan niet bestaan van een stof mateïne, verschillend van cafeïne.)
Die relatieve onbekendheid bracht Alvaro ertoe om mate, en bijvoorbeeld geen koffie, mee te brengen om zijn land voor te stellen tijdens het cultuurfestival in het centrum van de stad. Als autodidactische etnobotanist wist ik al het een en ander over het gebruik van de Ilex paraguariensis — de aan hulst verwante struik waarvan yerba mate geplukt wordt —, maar de antropoloog in me bleef doorvragen. Terwijl ik Alvaro hielp, ter voorbereiding van dat festival, de mate klaar te maken, vertelde hij me, in zijn Esperanto met aanstekelijk Braziliaans?Portugees accent, over het belang van mate in Brazilië en omstreken.
Net als koffie en thee in Europa, Azië en de VS, fungeert mate in Zuid-Amerika als smeermiddel voor sociaal contact. In tegenstelling tot koffie? of theekopjes echter, is er van de cuia, de kalebas waaruit mate gedronken wordt, in elk huis of elke kantoorruimte slechts één exemplaar aanwezig. Wanneer mensen samenkomen, vult de gastheer die cuia met yerba mate, plaatst de bombilla erin, giet er heet water overheen, en drinkt, als een gebaar van goedwil, de eerste en nog niet optimale mate. Vervolgens biedt hij de cuia om beurt aan elk van de aanwezigen aan, ondertussen telkens heet water bijschenkend. Ondanks de afkeer om samen uit hetzelfde water te drinken — wie de kalebas aanneemt, dient ze daarom, volgens de regels van de beleefdheid, tot de bodem leeg te zuigen — drinken allen mate, uit hetzelfde kruid getrokken, in één cuia.
Een Braziliaanse antropoloog aan de VU, João, die zo vriendelijk was me bijkomende informatie en materiaal voor de foto ter beschikking te stellen, herinnerde zich hoe zijn grootmoeder de familie elke dag rond drie of vier uur ‘s namiddags bijeen riep om mate te drinken en wat zoets te eten. Het mate?drinken blijft echter niet beperkt tot het traditionele ritueel, en is alleszins met de tijd meegegaan. Tegenwoordig is er mate in builtjes te koop om in je eentje te drinken; naar het schijnt kan je kinderen met een thermosfles en een cuia onder de arm naar school zien gaan; en João vertelde zelfs over openbare cuia’s aan een Braziliaanse universiteit. Alvaro, tenslotte, schonk de mate aan de bezoekers van zijn Braziliaanse kraampje in de vorm van een frisdrank zoals die verkocht wordt op Braziliaanse stranden — gekoeld, met citroensap en voldoende suiker om teleurstellingen te voorkomen. Dat laatste is een verrassende (of niet zo verrassende) analogie van de ons welbekende ijsthee.
Verankerd in oude zowel als nieuwe gewoonten, blijft mate onontbeerlijk in grote delen van Zuid?Amerika. De Spaanse, Portugese en andere nieuwkomers zijn, ondanks hun afkeer van de voor?Columbiaanse bewoners net zo gek op het drankje dat ze van hen leerden kennen. Niet alleen op micro?niveau brengt mate mensen samen; het is ook, ondanks alle verdeeldheid, een nationaal en Zuid?Amerikaans symbool dat verschillende landen en verschillende bevolkingsgroepen, als het hen niet verenigt, op zijn minst met elkaar delen.
Maarten Deprez is student Sociale en Culturele Antropologie aan de VU.