Sport verbindt. Toch? Ook als het aan de Nederlandse politiek ligt klopt dat cliché als een bus. “Sport ver-broedert, het schept een gevoel van saam-horigheid en zorgt voor ‘teamspirit’ en onder-ling respect.” Het bevordert niet alleen de gezondheid van mensen, maar ook participatie en sociale samenhang, aldus een citaat en parafrase uit een willekeurig lokaal PvdA-programma. De maatschappelijke ‘opbouwgedachte’ is niet ver te zoeken. Ook de KNVB, de Koninklijke Nederlandse Voetbalbond, stelt in een onderzoek: “Voetbal is het grootste sociale netwerk van ons land. Het draagt bij aan de maatschappelijke thema’s vorming, gezondheid en verbinding.” Volgens sommige deskundigen heeft sport in de hedendaagse wereld zelfs de sociale functie van kerk of religie overgenomen.
Toch denken diverse sportsociologen (en ook anderen) in binnen- en buitenland daar anders over. In veel gevallen is dat wat mij betreft terecht. Sport neemt wellicht in bepaalde gevallen de functie van religie als ‘sociaal cement’ over, maar soms ook haar functie als ‘splijtzwam’. En vaak zijn grenzen tussen de domeinen sport en politiek zelfs totaal zoek. Zelf was ik getuige van de manier waarop de Istanbul Marathon ‘gekaapt’ werd door de politiek en op maatschappelijk niveau voor sommigen een polariserend evenement werd.
Op zondag 13 november, als onderdeel van een korte vakantie, deed ik mee aan de 10 kilometerwedstrijd van de jaarlijkse Istanbul Marathon. Zoals veel internationale marathons is dit een groot commercieel evenement, waaraan meer dan twintigduizend mensen meedoen. De wedstrijd wordt sinds 1978 georganiseerd en heette voorheen de Intercontinentale Eurazië Marathon. De deelnemers lopen namelijk via de brug over de Bosporus van Azië naar Europa. Vanaf dag één geldt, zo meldt de organisatie: “One of the most important features of the Eurasia Marathon is that it aims friendship and peace.”
Een aantal dagen voor de wedstrijd ging ik mijn startnummer ophalen, in een groot sportcomplex in een van de buitenwijken van de stad. Direct na de ingang was een kleurrijke tentoonstelling van teken- en schilderwerken van schoolkinderen, aangekondigd als: “De Istanbul Marathon Kleurwedstrijd. Ik ren voor de martelaren van 15 juli.” Op 15 juli van dit jaar vond er een poging tot een staatsgreep plaats in Turkije. Deze was gericht tegen staatsinstellingen, inclusief de AKP-regering (Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling) en president Recep Tayyip Erdo?an. De mislukte, maar bloedige coup begon met de inname van de Bosporusbrug door een groep soldaten. Er vielen vele doden en gewonden. De verantwoordelijke militairen stelden dat het seculiere erfgoed, de democratische orde en mensenrechten in Turkije werden verkwanseld door de huidige leiders. De AKP beschuldigde – en beschuldigt – de coupleiders van banden met de Gülen-beweging, een invloedrijke Turks-islamitische beweging met wereldwijd miljoenen sympathisanten. De beweging mobiliseert haar aanhangers met name door middel van media, onderwijs en maatschappelijke activiteiten.
De conflicten in Turkije – en binnen Turkse gemeenschappen buiten Turkije – tijdens en na de couppoging van 15 juli leggen een politieke, ideologische machtsstrijd bloot tussen verschillende islamitische, maar ook seculiere en nationalistische stromingen in Turkije. Om haar machtige vuist te tonen, stelde de AKP-regering onder andere duizenden ‘verdachte’ ambtenaren op non-actief en sloot diverse media-instellingen. Tien dagen na de couppoging kondigde minister-president Y?ld?r?m aan dat de Bosporusbrug was herdoopt tot de 15 Temmuz ?ehitler Köprüsü (Brug der Martelaren van 15 Juli). En ook een onschuldig sportief evenement als de Istanbul Marathon was niet veilig voor de Turkse politiek. Diverse landelijke media, zoals TRT Haber, Sabah en Haber Türk, maar ook de grootgemeente Istanbul en de atletiekbond, verspreidden de boodschap dat deelnemers dit jaar lopen ter nagedachtenis van de martelaren van 15 juli. Welwillende geesten vatten dit op als positief statement: ‘sport als verbroedering’. Maar andere meningen zijn er ook: ‘(niet) lopen voor Erdo?an’, ‘(niet) lopen voor Gülen’, ‘(niet) lopen voor Atatürk’, en zelfs ‘(niet) lopen voor de Koerden’.
De avond na mijn bezoek aan het sportcomplex en de tekententoonstelling liep ik mee met de zogeheten Istan-bul Ko?u Kuvvetleri (Istanbul Running Crew), een informeel georganiseerde groep van hardlopers die twee maal per week op allerlei bijzondere plekken in de stad verzamelen om een stuk te lopen. Onder andere om te trainen voor de Istanbul Marathon. De Atatürk-vlag wappert meestal mee. Wat de deelnemers samenbrengt, is hun liefde voor de stad, voor hardlopen, én voor Atatürk, de oprichter en eerste president van de Turkse republiek.
Tijdens een kop thee na het lopen ging het gesprek over de Istanbul Marathon. Een deel van de groep had besloten dit jaar niet mee te doen, uit protest. Protest? De AKP had volgens hen de marathon ‘gekaapt’, gepolitiseerd en verbonden aan haar islamitische wereldbeeld. Kortom: meelopen is meelopen met Erdo?an, zo luidde het protest.
Op 13 november, om 9.00 uur, was het dan eindelijk zover. Mijn langgekoesterde wens een keer over de Bosporusbrug te rennen ging in vervulling. Ware het niet dat de brug inmiddels van naam was veranderd. Zigzaggend tussen lopers met Turkse vlaggen door, soms bijna struikelend over spandoeken met nationalistische leuzen, bereikte ik de finish. Toen ik via de vele bewaking, beveiliging en hekwerken eindelijk het parcours had verlaten, vroeg ik mij heel even af wat ik daar in godsnaam deed. Waarom en voor wie had ik gelopen?
Heleen van der Linden behaalde haar Master Midden-Oostenstudies aan de Universiteit Leiden. Na haar studie heeft ze onder anderen gewerkt bij NRC-Handelsblad, redactie Opinie. Momenteel is ze PhD-kandidaat en doet ze mee aan het NWO-programma ‘Religie in de hedendaagse samenleving’.
Wat een leuk stuk, en wat bijzonder dat je mee hebt gelopen!